Με το άρθρο "κοινωνία, εξουσία και έρωτας" ("Θ" 17/01/05) έγινε η αρχή για την διατύπωση μιας σειράς θεωρητικών σκέψεων, για την κοινωνία και την λειτουργία της. Το εγχείρημα φαίνεται παράξενο, με βάση την ακαδημαϊκή άποψη, πως το "πλατύ" κοινό δεν έχει όρεξη να προβληματίζεται. Η πηγή όμως της θεωρίας είναι η κοινωνία. Ο τύπος επομένως στον οποίο έχει πρόσβαση το πλατύ κοινό, είναι ο προνομιακός τόπος συζήτησης θεωρητικών και φιλοσοφικών ζητημάτων.

Στο προηγούμενο άρθρο επιχειρήθηκε η συνοπτική περιγραφή μιας διαφαινόμενης, σύγχρονης θεωρητικής προσέγγισης του κοινωνικού φαινομένου. Σ' αυτό εδώ, θα γίνει μια προσπάθεια να εκτεθούν συνοπτικά οι απόψεις περί κοινωνίας και να περιγραφεί το λογικό σχήμα "κοινωνία - εξουσία".

Συνειδήσεις και σχήματα

Η "κοινωνία" θεωρείται αυτονόητη αλλά αντίθετα υπάρχουν πολλές απόψεις γι αυτήν. Που εκφράζονται σε ειδικές πλευρές της κοινωνικής λειτουργίας - κυρίως στην πολιτική - και πολλές φορές οδηγούν σε άγριες συγκρούσεις. Ο εμφύλιος για παράδειγμα μπορεί να περιγραφεί σαν σύγκρουση για την κοινωνική προοπτική, αλλά μπορεί να εξηγηθεί μόνο σαν σύγκρουση δυό αντιθέτων απόψεων για την κοινωνία της στιγμής στην οποία ξέσπασε.

Με την εμφάνιση του μαρξισμού, διαμορφώθηκαν στον πολιτικό λόγο, δύο σχήματα για την κοινωνία σε σύγκρουση μεταξύ τους:
Το προλεταριακό, κατά το οποίο η κοινωνία αποτελείται από τάξεις που συγκρούονται στο έδαφος των σχέσεων παραγωγής. Στην αστική ιστορική φάση η "άρχουσα" αστική τάξη "έχει" την εξουσία την οποία οι "καταπιεζόμενες" τάξεις θα την καταλάβουν, και μέσα από την δικτατορία του προλεταριάτου, θα μετατρέψουν την κοινωνία σε "αταξική".

Το αστικό, που αποτελεί ουσιαστικά την άρνηση του προλεταριακού ως προς την ταξική διαίρεση και την οριοθέτηση της κοινωνίας. Παρότι όμως η αστική τάξη είναι κυρίαρχη, ακολουθεί πιστά το σχήμα που αρνείται, ακόμα κι όταν, σε ορισμένες φάσεις, το ακολουθεί προηγούμενη, επιχειρώντας μια μεγάλη "φυγή προς τα εμπρός", όπως σήμερα με την αυτοκρατορία.

Ταξικές αντιθέσεις

Τα δυό παραπάνω σχήματα παρότι είναι αντίθετα αποδίδουν με τον ίδιο τρόπο την σχέση κοινωνίας και εξουσίας. Υπάρχει και στα δυό μια ολιγομελής τάξη, που κατέχει την εξουσία και μια ομάδα πολυπληθών τάξεων, πάνω στις οποίες ασκείται η εξουσία. Από την προλεταριακή πλευρά το σχήμα αυτό θεωρείται ανατρέψιμο, ενώ από την αστική πλευρά το σχήμα θεωρείται αιώνιο.

Η κοινωνική συνείδηση προκύπτει σαν αντιθετική σύνθεση αυτών των δύο σχημάτων. Στο βαθμό που η σύνθεση ολοκληρώνεται, η κάθε πλευρά διαφοροποιεί το αρχικό της σχήμα και αρχίζει μια νέα σύνθεση σε μια διαρκή διαλεκτική διαδικασία. Το σχήμα αυτό όμως, που είναι αποδεκτό μέχρι μια εποχή, αρχίζει από κάποια στιγμή και μετά να εγκαταλείπεται.

Η χρησιμότητα του ταξικού σχήματος έγκειται στην δυνατότητα να ερμηνευτούν, μέσω αυτού, οι κοινωνικές αντιθέσεις. Μια σειρά αντιθέσεων που οδηγούσαν σε αιματηρές συγκρούσεις και καλύπτονταν κάτω από προσχήματα, εθνικά, φυλετικά, θρησκευτικά κ.α., ερμηνεύονται ενιαία, σαν αντιθέσεις που προκύπτουν από την ιδιοκτησία των συντελεστών της παραγωγής.

Η εγκατάλειψη της ταξικής ερμηνείας μετά τον Μάη του 1968, εμφανίστηκε (για μια ακόμα φορά - πρέπει να τονιστεί) σαν διάψευση της μαρξικής θεωρητικής πρότασης. Στους κοινωνικούς επιστήμονες δόθηκε η δυνατότητα να κάνουν καριέρα, εξετάζοντας κοινωνικές αντιθέσεις που δεν σχετίζονται άμεσα με την παραγωγή. Ορισμένοι ανακάλυψαν έκθαμβοι τα αισθήματα και τον λόγο και έσπευσαν να μας αποκαλύψουν, δήθεν θλιμμένοι, ότι ο μπαμπάς τους ο Μαρξ δεν ήξερε τι του γίνεται.

Παράλληλα, η σύγκρουση του Β' Π.Π. συσσώρευσε πολιτική εμπειρία, που κατέστησε αναγκαία την αναβάθμιση της λενινιστικής πολιτικής θεωρίας που επίσης είχε καθιερωθεί - θετικά ή αρνητικά - στα δυό στρατόπεδα. Η ανάγκη αναβάθμισης εκφράστηκε με μια μεγάλη εσωτερική σύγκρουση στο κομμουνιστικό κίνημα (αντισταλινισμός, σύγκρουση Κίνας - ΕΣΣΔ) που κρίθηκε την δεκαετία του '60, και κατέληξε στην λεγόμενη πτώση του σοσιαλισμού.

Κοινωνία και εξουσία: το αυγό του Κολόμβου

Η μαρξική θεωρία ωστόσο, δεν είναι θεωρία για την παραγωγή αλλά θεωρία για την κοινωνία. Το πρόβλημα που βάλθηκε να αντιληφθεί ο Μαρξ ήταν ο συσχετισμός κοινωνίας και εξουσίας. Στην πολιτική σύγκρουση η ταξική διαίρεση δεν νοήθηκε πληθυσμιακά αλλά ήταν ένας τρόπος να αντιλαμβάνονται τα συγκρουόμενα μέρη την γραμμή του μετώπου. Τέλος στην σύγκρουση για την εξουσία το διακύβευμα ήταν πάντα, και ρητά, η τέτοια ή αλλιώτικη προσαρμογή της κοινωνίας στις νέες συνθήκες. Εν κατακλείδι η μορφή της εξουσίας αντιπροσωπεύει συμβολικά την εν δυνάμει μορφή της κοινωνίας.

Η πολιτική πλευρά της ταξικής πάλης, που δεν ήταν παραπάνω από ένα περιορισμένο, και όχι το σπουδαιότερο, πεδίο κοινωνικής αντίθεσης, αντιστοιχούσε σε μια ορισμένη φάση κοινωνικής εξέλιξης, κατά το οποίο οι θέσεις στην παραγωγική διαδικασία ήταν σαφέστατα διακριτές. Το νέο στην σημερινή κοινωνία είναι η οριστική κατάργηση των μορφικών (και όχι βέβαια των ουσιαστικών) στοιχείων διάκρισης του μέρους από το όλο, στον οποιοδήποτε κοινωνικό χώρο. Το αυγό του Κολόμβου επομένως, στην ερμηνεία του κοινωνικού φαινομένου, είναι η αντίληψη πως αυτό που υποκρύπτονταν, μέχρι σήμερα, σε όλες τις μορφές των κοινωνικών αντιθέσεων, σήμερα αναδύεται ολοκάθαρο.

Όλες οι κοινωνικές αντιθέσεις, από αυτές που γεννιόνται στην στοιχειώδη σχέση μεταξύ δύο ατόμων, μέχρι αυτές που αφορούν το κοινωνικό σύνολο, αποτελούν μορφές αναμέτρησης της κοινωνίας με το σύστημα οργάνωσής της, δηλαδή με το σύστημα εξουσίας. Το πως προσωποποιείται αυτή η αναμέτρηση, είναι ένα δύσκολο πρόβλημα που απασχολεί την κοινωνική σκέψη όλο και περισσότερο. Όλο και περισσότερο, όσο βλέπει η κοινωνία ότι τα πρόσωπα της εξουσίας δεν μπορούν να στήσουν όρθιο το αυγό, αλλά θα το λιώσουν χτυπώντας το, με μια δύναμη που δεν είναι καν δική τους αλλά ολόκληρης της κοινωνίας.