Διάβασα με ενδιαφέρον τα κείμενα και τα ντοκουμέντα που περιλαμβάνονται στο αφιέρωμα του ΑΝΤΙ για τον εμφύλιο. Αναρωτιέμαι αν η κινητικότητα γύρω από το θέμα, στα ΜΜΕ και στους σχετικούς επιστημονικούς κύκλους, έχει σαν αιτία το άρτιο (50 χρόνια) της επετείου του Γράμμου ή κάποια άλλη.
Είναι σαφές ότι η συζήτηση για την φάση της νεότερης ελληνικής ιστορίας που αρχίζει από την δικτατορία του Μεταξά και "τελειώνει" με την άτυπη συνθηκολόγηση του Δημοκρατικού Στρατού, εντείνεται σήμερα, σε μια ιστορική καμπή, όπου η απορία και η ανησυχία για το μέλλον είναι έκδηλη.
Μέχρι σήμερα παρά τις "αντικειμενικές" δυσκολίες και τις "φυσιολογικές" αντιθέσεις υπήρχε μια σχετική εμπιστοσύνη στο μέλλον της "ενιαίας" ελληνικής κοινωνίας. Το παρελθόν είχε μπει σε μια διαδικασία "τακτοποίησης". Οι πράξεις μίσους και πάθους που εκτυλίχθηκαν με αγριότητα στον εμφύλιο "συγχωρέθηκαν" αμοιβαία.
Οι διανοούμενοι της αριστεράς πήραν την θέση που "τους αξίζει" μέσα στην επίσημη επιστημονική, πολιτιστική, οικονομική και διοικητική ζωή. Παρά τις επιμέρους λογικές διαφωνίες όλες οι πολιτικές πλευρές εγκρίνουν τον πολιτικό και οικονομικό προσανατολισμό του κράτους και συμμετέχουν στην υλοποίησή του.

Η πτώση των πραγματικών και ιδεατών τειχών που επιστέγασε την "εξομάλυνση" των πολιτικών αντιθέσεων, που στην χώρα μας πήραν μεγάλη έκταση και ένταση, δεν ακολουθήθηκε από μια εύφορη ειρηνική κατάσταση όπως "αναμενόταν". Η πολυπόθητη "ανάπτυξη" συνεχίζεται βέβαια. Αντίθετα με τις προσδοκίες όμως, νέες αντιθέσεις γεννώνται, νέες πράξεις μίσους εκτυλίσσονται. Αυτή την φορά σε πλανητική κλίμακα και στην ανεμπόδιστη παγκόσμια θέα.
Οι εικόνες της "φρίκης" και της "καταστροφής" που φθάνουν στα μάτια μας, διαλυμένες μέσα στην καλλιτεχνικά επεξεργασμένη φρίκη και καταστροφή των ταινιών και των σίριαλ, είναι σε ελάχιστη δόση που δεν αρκεί να μας ερεθίσει αρκετά ώστε να "κάνουμε κάτι" ή αρκεί για να "κάνουμε κάτι" ανάλογο με την δόση που πήραμε.
Ωστόσο τα "πραγματικά" γεγονότα φαίνεται να έχουν την δύναμη να σύρουν στην απορία και στην ανησυχία τους πολίτες και επιπλέον στην αμηχανία αυτούς που έχουν συμμετοχή στην πολιτική εξουσία. Ένας λόγος λοιπόν της στροφής στην εξέταση των γεγονότων του εμφυλίου φαίνεται να είναι η φυγή.
Οι αγριότητες και οι σφαγές, οι βομβαρδισμοί, οι μετακινήσεις πληθυσμών και οι φυλακίσεις, εξορίες, και εκτελέσεις του εμφυλίου μοιάζουν ήδη να είναι ρομαντικές ιστορίες μπροστά σε ότι αντίστοιχα συμβαίνει σήμερα και άλλωστε ανήκουν στο παρελθόν, είναι περασμένες. Οι τότε αντίπαλοι συναντώνται στα συνέδρια ή στα Talk Show της βουλής και της τηλεόρασης, δίνουν τα χέρια, χαριτολογούν, είναι περήφανοι που ήταν κι αυτοί "εκεί" σε όποια πλευρά κι αν ήταν.
Αλλά όσο κι αν αυτό αποσιωπάται, αποκρύπτεται ή και κυρίως απωθείται, είναι φανερό ότι μπροστά στην κατάσταση που μπορεί να προκύψει ανά πάσα στιγμή, ο εμφύλιος θα αποτελεί όχι απλά μια "ευχάριστη" διήγηση και ανάμνηση αλλά έναν "ευχάριστο" τρόπο ζωής. Το τραγικό αυτό ενδεχόμενο δύσκολα οι κοινωνιολόγοι μπορούν να το απορρίψουν. Απλά το "επιστημονικοποιούν" το αποσπούν από την πραγματικότητα και το κάνουν ένα αφηρημένο επιστημονικό ζήτημα.
Η ανησυχία για το μέλλον είναι ο δεύτερος αλλά ο ισχυρός λόγος της προσφυγής στην εξέταση του εμφύλιου και όλης της ιστορικής φάσης που τον περιέχει. Η γνώση για τον εμφύλιο αντιστοιχεί στην πολιτική πράξη μέσα στην οποία "πραγματοποιήθηκε". Στις μέρες μας αρχίζει να γίνεται φανερό ή έστω "ανεπαίσθητα", όπως θα έλεγε ο Καβάφης , αισθητό ότι μια καινούρια πολιτική πράξη αρχίζει. Εν όψει αυτής της πράξης μια καινούρια γνώση καθίσταται αναγκαία.

Σε όσους γράφουν και μιλούν για τον εμφύλιο, χρωστάμε ευγνωμοσύνη όποιο κι αν είναι το κίνητρό τους ή τα συμπεράσματά τους. Μας δίνουν την ευκαιρία να σκεφτούμε και να ετοιμαστούμε να αντιμετωπίσουμε ή και υποστούμε τα δεινά που έρχονται. Με αυτή την έννοια τις παρατηρήσεις που ακολουθούν μπορούν να τις θεωρούν δικό τους έργο.
Σε δύο κρίσεις φαίνεται να συμπίπτουν οι αναφορές στον εμφύλιο: Η μία, που διατυπώνεται ταυτόσημα, ότι πρόκειται για μια ολέθρια σύγκρουση. Η άλλη που διατυπώνεται με διάφορους τρόπους, ότι οι πλευρές της σύγκρουσης είναι ασαφείς, ρευστές ή έστω δυσδιάκριτες.
Οι πολεμικές συγκρούσεις, εμφύλιες ή άλλου είδους έτσι κι αλλιώς είναι ολέθριες. Έτσι η κρίση αυτή υπαινίσσεται ότι η πολιτική αντίθεση που οδήγησε στην σύγκρουση δεν υπήρξε ή μπορούσε να εκφραστεί με άλλο τρόπο εκτός από τον πόλεμο. Αλλά και η ασάφεια στην διάκριση των δυνάμεων που συγκρούστηκαν μας οδηγεί στην αναζήτηση του αντικειμένου της σύγκρουσης.
Η κ. Ιωάννα Παπαθανασίου στην εξαιρετικά ψύχραιμη έκθεσή που ανοίγει το αφιέρωμα του "ΑΝΤΙ", θεωρεί συμφωνημένο ότι στον εμφύλιο δεν συγκρούστηκαν κάποιοι που απέβλεπαν στην «ανατροπή της καθεστηκυίας τάξης» με αυτούς που στήριζαν «το κράτος των δωσιλόγων». Επομένως το βαθύτερο αντικείμενο του εμφύλιου δεν ήταν η μορφή του κράτους.

Η άποψή αυτή στηρίζεται στην εναλλαγή της συμμαχίας και της αντιπαλότητας ανάμεσα στους εσωτερικούς και εξωτερικούς παράγοντες της σύγκρουσης. Εγγλέζοι, Αμερικανοί και Σοβιετικοί πότε είναι φίλοι και πότε εχθροί! Και τους ακολουθούν οι ντόπιοι αντίστοιχοί τους. Στηρίζεται όμως κυρίως στην εκ των υστέρων "συμφιλίωση" διεθνώς και τοπικά των αντιπάλων του "ψυχρού πολέμου".
Φυσικό είναι να αναρωτιέται κανείς: "γιατί τόσο αίμα" και "τι είχαμε να χωρίσουμε" αφού λίγα χρόνια μετά μπορούσε ο αρχηγός του Δ.Σ. να μπαίνει σε τιμητική θέση στο ψηφοδέλτιο του κυβερνώντος κόμματος και αφού μπορούσε το ΚΚΕ να κυβερνάει την χώρα μαζί με αρκετούς απόγονους των "μοναρχοφασιστών" αλλά και με μερικούς ατόφιους;
Όμως οι ίδιοι οι ιστορικοί και κοινωνιολόγοι δεν φαίνονται ήσυχοι με τα συμπεράσματά τους. Φαίνεται να συμφωνούν ότι οι ιστορικές "σκαπάνες" και τα κοινωνιολογικά "νυστέρια" δεν έχουν πάει αρκετά βαθιά. Μιλούν για την ανάγκη περαιτέρω έρευνας. Και φαίνεται να συμφωνούν με την κ. Παπαθανασίου ότι «ως μνήμη και τραύμα» ο εμφύλιος «δεν έχει τελειώσει για την ελληνική κοινωνία μέχρι τις μέρες μας... »
Το περίεργο και το ευχάριστο με την επιστημονική έρευνα και σκέψη είναι ότι μπορούν ανά πάσα στιγμή να ανατραπούν. Έτσι η δουλειά που γίνεται στα πλαίσιά τους δεν πάει ποτέ χαμένη. Από πολλές πλευρές γίνεται φανερό ότι ο αέρας που δημιούργησαν τα γεγονότα Κόσοβο θα ανακατέψει τις σημειώσεις των ιστορικών μας κι όταν τις μαζέψουν θα γράψουν άλλα βιβλία από αυτά που είχαν στο μυαλό τους.
Την ιστορία την βλέπουμε από πολιτική σκοπιά και την πολιτική από ιστορική σκοπιά Η ιστορία είναι η ιστορία της πολιτικής κίνησης και η πολιτική είναι η έκφραση της ιστορικής αναγκαιότητας. Η σύγχυση όμως ανάμεσα στην πολιτική κίνηση και στην ιστορική αναγκαιότητα οδηγεί τους ιστορικούς στην δουλοπρέπεια και τους πολιτικούς στην παράνοια!

Η "συμφιλίωση" ανάμεσα στους αντίπαλους του εμφυλίου δεν στήριξε απλά την θέση των ιστορικών για την "ματαιότητα" του εμφύλιου, την προκάλεσε θα μπορούσαμε να πούμε την "παρήγγειλε". Αν ούτε το "ομηρικό ζήτημα" δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί χωρίς την παρέμβαση της πολιτικής, πόσο μπορεί ο εμφύλιος να εξεταστεί μακριά από το ανήσυχο ενδιαφέρον των ανθρώπων που "έδρασαν" σ αυτόν και τώρα παίρνουν μέρος στην διακυβέρνηση της χώρας;
Ο λαός συμφιλιώθηκε μετά την σύγκρουση, αν δεν ήταν συμφιλιωμένος και στην διάρκειά της. Οι εμπόλεμοι αργά ή γρήγορα συμφιλιώνονται. Δεν συμφιλιώνονται οι υποταγμένοι με τους δεσμώτες τους. Τον εμφύλιο δεν τον ακολούθησε η συμφιλίωση, η ήττα έστω, τον ακολούθησε μια άτοπη υποταγή. Αν το σχήμα είναι "δεξιά" και "αριστερά" η "συμφιλίωση" έγινε με βάση το σχέδιο της δεξιάς. Το "λάθος" ήταν η άποψη της δεξιάς. Το ότι έγινε και άποψη της αριστεράς αυτό είναι ένδειξη συμφιλίωσης;
Ένας φόνος με "ασήμαντη αφορμή" είναι λογικός για τον δημοσιογράφο, αλλά όχι για τον κοινωνιολόγο ή τον ψυχολόγο. Ένας πόλεμος με την "ασήμαντη αφορμή" των πολιτικών χειρισμών μεγάλων ή των μικρών της εποχής είναι λογικός αν η ιστορία είναι πολιτικό ρεπορτάζ. Ό εμφύλιος υπήρξε και μπορεί να νοηθεί μόνο σαν προϊόν μιας ουσιαστικής εσωτερικής, στο κοινωνικό σώμα, αντίθεσης, που ούτε περιορίζεται ιστορικά σ αυτόν ούτε μπορεί να λυθεί χωρίς την τροποποίηση της κοινωνίας.
Ό εμφύλιος παρά την σημασία του και το μέγεθος των συνεπειών του για την ελληνική κοινωνία δεν μπορεί να νοηθεί παρά σαν ένα τοπικό ιστορικό συμβάν στην παγκόσμια σύγκρουση δύο πολιτισμικών προοπτικών. Ο εμφύλιος καθώς και ότι προηγήθηκε ή επακολούθησε, αποτελεί μέρος της ιστορίας που συνεχίζεται στην σημερινή φάση και σε όλα τα ενδεχόμενά της.
Παρ' όλο που οι πολιτικές θέσεις και αντιθέσεις που εμφανίστηκαν δεν μπορούσαν παρά να εκφράζουν την ιστορική κίνηση, είναι παρανόηση να θεωρούμε ότι είχαν μια λογική αντιστοιχία μ' αυτήν. Όπως είναι παράνοια να θεωρούνται οι σημερινές πολιτικές κινήσεις αντίστοιχες με την αντίθεση που διέπει την ελληνική κοινωνία και ορίζει την ιστορική της τροχιά. Πολύ χειρότερη παράνοια να θεωρούνται αυτές οι ίδιες ...ιστορία!
Η μέγιστη χρησιμότητα της σοβαρής ιστορικής διερεύνησης της πρόσφατης ελληνικής πολιτικής ιστορίας, που μέρος της αποτελεί ο εμφύλιος είναι, όχι μόνο για τον τόπο μας αλλά και για όλον τον κόσμο, η κατανόηση της σχέσης ανάμεσα στην ιστορική ροή και την στην πολιτική κίνηση.
Κατανόηση που η έλλειψή της υπήρξε ανασχετική για την πορεία αυτής της χώρας, αλλά θα είναι μοιραία εν όψει των κοσμογονικών αλλαγών που επίκεινται. Με την έννοια αυτή, η παρατηρούμενη ένταση του ενδιαφέροντος για τον εμφύλιο και την σχετική ελληνική ιστορία είναι ενθαρρυντική.