Πολιτισμός | ΣΕΛΙΔΕΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ | hits: 2044
Η αρχή του πολέμου των πολιτισμών
ή το τέλος του πολιτισμού του πολέμου;
άρθρο
του Κωστή Παπαϊωάννου
Παρ, 23 Απρ 2004

Το κεντρικό πολιτικό γεγονός των ημερών μας είναι η κήρυξη του "πολέμου" κατά της "τρομοκρατίας". Ένας πόλεμος που δεν μοιάζει μ' αυτούς που ξέραμε. Δεν φαίνεται ανάμεσα σε ποιους και για ποιο πράγμα διεξάγεται ούτε πως θα συνεχιστεί. Αρχίζει ωστόσο -- δειλά αλλά σταθερά -- να δημιουργείται μια θεωρία που τον περιγράφει σαν σύγκρουση ανάμεσα στον δυτικό και στον ισλαμικό πολιτισμό και σαν αρχή ενός προσεχούς μακρόχρονου "πολέμου των πολιτισμών" που θα καταλήξει στην κυριαρχία του "δυτικού πολιτισμού" πάνω στην παγκοσμιοποιημένη κοινωνία. Η θεωρία είναι αφελής αλλά το γεγονός ότι η παγκόσμια πολιτική εξουσία υιοθετεί, με καθυστέρηση 40 ετών την άποψη της Πολιτιστικής Επανάστασης της Κίνας, για την πολιτιστική υπόσταση της πολιτικής και του πολέμου, είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον.

Η σημερινή εξουσία, προσφεύγει αναγκαστικά στον πολιτισμό, στον κόσμο του συμβολικού, επειδή στον κόσμο του υλικού ο πόλεμος δεν έχει νόημα. Δεν νοείται ο πόλεμος σαν διεκδίκηση ενός "υλικού ζωτικού χώρου" όταν οποιαδήποτε οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα είναι ανοιχτή και ανεμπόδιστη. Η ανάγκη επιβολής ενός δήθεν ανώτερου "πολιτισμού" σε άλλους κατώτερους ή κακούς "πολιτισμούς" απομένει μοναδική διέξοδος για την εξουσία αλλά είναι στην πραγματικότητα μια μοιραία παγίδα. Στον χώρο του πολιτισμού, όπου τα υλικά πράγματα και οι σχέσεις ανάγονται σε συμβολισμούς, δεν χωράει ανταγωνισμός και χωρίς αυτόν δεν υπάρχει και εξουσία.

Μιλάμε για τον πολιτισμό με όρους πολεμικούς γιατί δεν έχουμε λέξεις να περιγράψουμε μη ανταγωνιστικές σχέσεις. Στον πόλεμο πράγματι συγκρούονται πολιτιστικές οντότητες, η αιτία όμως τις σύγκρουσής τους δεν είναι οι πολιτιστικές αλλά οι υλικές τους διαφορές. Από ιστορική άποψη δεν συγκρούονται τοπικά μέρη της κοινωνίας αλλά προηγούμενες και επόμενες, μορφές. Προκύπτουν άλλωστε νέες κοινωνικές μορφές, κατά κανόνα άλλες από τους στόχους των συγκρουομένων. Ο πόλεμος θεωρείται των πάντων πατήρ αλλά οι πολιτισμοί που είναι άγνωστοι μεταξύ τους, όσο οι φορείς τους δεν έχουν επαφή, ενώνονται, ειρηνικά μεταξύ τους, συντίθενται όπως στις τοτεμικές στήλες των πρωτόγονων λαών, όσο ισχυρή κι αν είναι η σύγκρουση των φορέων τους.

Οι τοπικές κοινωνίες κινούνται σήμερα χειμαρρωδώς προς την οικονομική και πολιτική αλλά κυρίως προς την πολιτιστική συνένωσή τους. Οι τοπικές εξουσίες ανταποκρίνονται σ' αυτή την ιστορική τάση με μια καταστροφικά λαίμαργη και ουσιαστικά απαγορευτική προθυμία που ονόμασαν παγκοσμιοποίηση. Το μοναδικό μέλημα τους είναι να κρατήσουν ζωντανό τον ανταγωνισμό όπως εκφράστηκε με την θεωρία περί "διαπολιτιστικής" συνύπαρξης, όπως και με την θεωρία, για την οποία μιλάμε, περί "διαπολιτιστικού" πολέμου. Με την πραχτική τους και τους υπερφίαλους λόγους τους που άλλωστε παραβαίνουν τις πολιτιστικές τους παραδόσεις, ομολογούν ότι ο πόλεμός δεν έχει υλικό αντικείμενο και κανένα όφελος για την κοινωνία. Ομολογούν με άλλα λόγια ότι η εξουσία τους και το εξουσιαστικό σύστημα γενικά έχει περιπέσει σε επικίνδυνη αχρηστία.

Υποστηρίζεται σ' αυτές τις γραμμές το παράδοξο ότι το εξουσιαστικό πολιτικό σύστημα, που επικρατεί παγκόσμια και που ουδείς το αμφισβητεί σοβαρά, είναι ήδη αχρηστευμένο! Υπάρχει πράγματι μια αντίφαση: Απ την μια μεριά κανένα παραγωγικό ή κοινωνικό σχήμα δεν μπορεί να λειτουργήσει ως ιεραρχικό και εξουσιαστικό σύστημα κι από την άλλη μεριά τα οργανωτικά σχήματα παραμένουν εξουσιαστικά και ιεραρχικά. Είναι σχετικά φυσικό η πολιτική συνείδηση των ατόμων να προηγείται ή να έπεται της πολιτιστικής τους διαμόρφωσης. Σήμερα όμως από την μια μεριά τροποποιείται ο πολιτισμός σε μια κατεύθυνση κατάργησης του ανταγωνισμού κι από την άλλη η πολιτική συνείδηση τον θεωρεί αναγκαίο ή αναπόφευκτο και το χειρότερο, στο βαθμό που η ψευδαίσθηση της εξουσίας ικανοποιεί τον ναρκισσισμό και τον φετιχισμό των ατόμων, επιθυμητό.

Η επικινδυνότητα της παράτασης του εξουσιαστικού συστήματος συνίσταται στον κίνδυνο του διχασμού της συνείδησης ανάμεσα στο πραγματικό και στο συμβολικό. Το παιχνίδι των ταυτίσεων και των μεταφορών που ξεκίνησε στην διαφήμιση εγκαταστάθηκε στην πολιτική. Σήμερα, που περισσότερο παρά ποτέ, η κοινωνία είναι ενιαία και ολόκληρη, καλλιεργείται μια πολιτική συνείδηση -- συμπολιτευόμενη και αντιπολιτευόμενη -- που προσλαμβάνει την εξουσιαστική πλευρά προσωποποιημένη σε μια μικρή ομάδα ατόμων και επομένως ολόκληρη την κοινωνία υπόδουλη σε μια χούφτα εξουσιαστών. Έτσι το άτομο αποενοχοποιείται για την δική του συμβολή με την ανταγωνιστικότητά του στην διατήρηση του συστήματος και επομένως αυτοακυρώνεται πολιτικά και διαστρέφεται πολιτιστικά.

Η κατάργηση του εξουσιαστικού συστήματος προϋποθέτει την αντικατάσταση του συμβολισμού όλων των πραγματικών κοινωνικών σχέσεων με μη εξουσιαστικούς συμβολισμούς. Αυτό έχει αρχίσει να γίνεται και θα γίνει με όλες τις δυσκολίες που συνεπάγονται. Πράγματι η σημερινή κοινωνία χαρακτηρίζεται από την αγωνιώδη αναζήτηση μιας νέας συμβολοποιητικής διαδικασίας, ενός νέου πολιτισμού. Η πολιτική εξουσία αναζητάει ένα "άλλο" εξουσιαστικό πολιτισμό, με την ανεκτίμητη βοήθεια των ενσωματωμένων σ' αυτήν απόγονων της επανάστασης. Η μη εξουσιαστική πλευρά της κοινωνίας αναζητάει αργά αλλά σταθερά μέσα στον σημερινό πολιτικό ζόφο τον δικό της πολιτιστικό δρόμο.

Ευτυχώς, συνεπής στις προσταγές των καιρών ο πλανητάρχης, μας λέει έξω από τα δόντια και μπροστά στις κάμερες -- σε πρώτο πρόσωπο -- ότι θα συνεχίσει αυτόν τον "πόλεμο των πολιτισμών" μέχρι να του φέρουν τον χρηματοδότη της τρομοκρατίας στα πόδια του dead or alive και έτσι δεν μας αφήνει καμιά αμφιβολία περί του συμβαίνει. Ο πόλεμος, η ανώτερη μορφή έκφρασης του κοινωνικού ανταγωνισμού, ο σημαντικότερος παράγων της γένεσης και ανάπτυξης του πολιτισμού, ο πατήρ πάντων, εξεμέτρησε ήδη τον βίον του. Ο πολιτισμός του ανταγωνισμού και των πολέμων τελείωσε. Το φλέγον ερώτημα είναι: Θα ανοίξουμε σαν κοινωνία τον δρόμο, μέσα μας κυρίως, για έναν πολιτισμό χωρίς ανταγωνισμό και χωρίς πολέμους ή θα ανέλθουμε στην πυρά μαζί με το πτώμα του πατρός ανταγωνισμού γνωστού και ως πολέμου;