Παιδεία | ΣΕΛΙΔΕΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ | hits: 1679
Πανεπιστημιακό κίνημα και πανεπιστημιακή εξουσία
άρθρο
του Κωστή Παπαϊωάννου
Δευτ, 19 Ιουν 2006

Σημείωση:

Από το άρθρο που ακολουθεί δημοσιεύεται εδώ ο πρόλογος, τα δυό πρωτα κεφάλαια και οι τίτλοι των υπόλοιπων κεφαλάιων. Ολόκληρο το άρθρο (σε μορφή PDF) μπορείτε να το ανοίξετε ή και να το σώσετε στον δίσκο σας, από το διπλανό link.

 

 

Εδώ μείνε τώρα και βρίζε και των θεών τα τρόπαια
καταπατώντας δίνε τα στους εφήμερους. Πώς τάχα
αυτοί οι θνητοί τους πόνους σου μπορούν να σ' αλαφρώσουν;
Ψεύτικα Προμηθέα σ' ονομάζουν οι θεοί,
εσένα του ίδιου Προμηθέας σου χρειάζεται για νάβρεις
τρόπο να ξεφύγεις από αυτήν εδώ την τέχνη.

Κράτος προς Προμηθέα
Προμηθέας Δεσμώτης 82-87


Αφορμή για το παρόν σημείωμα έδωσε ένα κείμενο, που γράφτηκε από τις καταλήψεις της Μυτιλήνης και δημοσιεύτηκε στο Indymedia. Ένα κείμενο ιδιαίτερα ενδεικτικό, για την σημασία της σημερινής αναταραχής στο πανεπιστήμιο αλλά και για τις δυνατότητες της πανεπιστημιακής κοινωνίας να συνειδητοποιήσει την κατάσταση της παιδείας μέσα στην οποία το πανεπιστήμιο βρίσκεται και αποκτά ιδιαίτερη κοινωνική του υπόσταση, καθώς και για τα όρια αυτών των δυνατοτήτων. Το κείμενο έχει τίτλο «κάποιες σκέψεις για το ετοιμοθάνατο πανεπιστήμιο και το σχιζοφρενικό φοιτητικό κίνημα». Θεωρούμε τον τίτλο πετυχημένο, ως προς την χρήση των όρων "σχιζοφρένεια" και "θάνατος", αλλά νομίζουμε ότι θα μπορούσε να διορθωθεί ως προς τα υποκείμενα στα οποία αποδίδονται αυτοί οι όροι. Θα μπορούσαμε δηλαδή να τον "διορθώσουμε" ως εξής: «κάποιες σκέψεις για την ετοιμοθάνατη πανεπιστημιακή εξουσία και την σχιζοφρενική πανεπιστημιακή κοινωνία». Καταλήξαμε ως τόσο στον παραπάνω τίτλο που νομίζουμε ότι είναι περισσότερο ενδεικτικός για την πραγματική αντίθεση που δημιουργεί την αναταραχή στον τόπο του πανεπιστημίου.

Τα δεδομένα

Να εξηγήσουμε κατ' αρχάς την διόρθωση. Θεωρούμε το πανεπιστήμιο σαν έναν "κοινωνικό τόπο", δηλαδή σαν έναν από τους τόπους στους οποίους μια μερίδα της κοινωνίας πραγματοποιεί μια εξειδικευμένη λειτουργία. Παραδοσιακά το πανεπιστήμιο είναι ο τόπος στον οποίο η κοινωνία "παραπέμπει" για επεξεργασία την εμπειρία της από τις διάφορες δραστηριότητές της, και ο οποίος την επιστρέφει ως γνώση με την οποία τροφοδοτούνται, οι ίδιες δραστηριότητες, αλλά και η κοινωνική δραστηριότητα ως σύνολο, δηλαδή η γενική πολιτιστική λειτουργία της κοινωνίας. Από την άλλη μεριά το πανεπιστήμιο είναι ένα ο τόπος όπου πραγματοποιείται, ένα σημαντικό μέρος της βασικής ιστορικής λειτουργίας της κοινωνίας, δηλαδή η ανανέωσή της μέσω της διαδοχής των γενεών και το πέρασμα της κοινωνικής συνείδησης από το ένα στάδιο στο άλλο. Δεν μπορεί επομένως να υπάρξει πανεπιστήμιο ξεκομμένο από την κοινωνία και την ιστορική της κίνηση. Από την άλλη μεριά, θάνατος του πανεπιστημίου θα σήμαινε για την κοινωνία, είτε ότι ως τόπος, για τις λειτουργίες που αναφέρθηκαν, της είναι πλέον περιττός, είτε ότι η κοινωνία αποφάσισε να αυτοκτονήσει, αφήνοντας το πανεπιστήμιο να πεθάνει. Αν η εξουσιαστική σκέψη έχει αποφασίσει οποιαδήποτε από αυτές τις δύο εκδοχές, είναι φανερό ότι η κοινωνική σκέψη δεν μπορεί να την δεχτεί.

Από την άλλη μεριά το φοιτητικό κίνημα δεν είναι μια μόνιμη κατάσταση της πανεπιστημιακής κοινωνίας. Για φοιτητικό κίνημα μπορούμε να μιλάμε εφόσον μέσα στην πανεπιστημιακή κοινωνία αναπτύσσεται μια σαφής πολιτική δραστηριότητα, με ορισμένους, σωστούς ή λαθεμένους, στόχους οι οποίοι αποβλέπουν σε καθορισμένες αλλαγές σχετικές με το πανεπιστήμιο ή με την κοινωνία γενικότερα. Στα τελευταία χρόνια αυτό που ονομαζόταν φοιτητικό κίνημα, έγινε σταδιακά μέρος των διαδικασιών ανάδειξης της πανεπιστημιακής εξουσίας, και λειτούργησε, μάλλον ανασχετικά σε κάθε απόπειρα για ανασυγκρότηση ενός πολιτικού πανεπιστημιακού κινήματος, παρά σαν φοιτητικό κίνημα. Η σημερινή κατάσταση στο πανεπιστήμιο μπορεί να περιγραφεί σαν αναταραχή. Μια τέτοια περιγραφή δεν υποτιμάει καθόλου την κατάσταση από την άποψη των ενδείξεων που παρέχει για τις αλλαγές που κυοφορούνται αλλά και δεν αφήνει περιθώρια για μια υπερβολική πολιτική ερμηνεία της. Δεχόμενοι ωστόσο η συγκεκριμένη σημερινή αναταραχή στο πανεπιστήμιο, σημαίνει ότι αρχίζει να σχηματίζεται, έστω έμμεσα και συγκεχυμένα, μια πολιτική προοπτική και άρα θα μπορούσαμε να μιλάμε για κίνημα, τότε αυτό το κίνημα μπορεί να έχει αντιφάσεις μπορεί να είναι δηλαδή αντιφατικό, αλλά δεν μπορεί να ονομαστεί σχιζοφρενικό.

Η πανεπιστημιακή κρίση

Το κείμενο στο οποίο αναφερόμαστε υποστηρίζει ότι «το πανεπιστήμιο βρίσκεται σε κρίση. Ουσιαστικά το πανεπιστήμιο δεν μπορεί να λειτουργήσει». Δεν νομίζουμε όμως ότι οι συντάκτες του κειμένου το εννοούν, πως επειδή το πανεπιστήμιο δεν μπορεί να λειτουργήσει, με την συγκεκριμένη μορφή, μπορεί και να καταργηθεί. Ότι δηλαδή η κρίση στην οποία αναφέρονται αφορά το πανεπιστήμιο σαν τον κοινωνικό τόπο (δεν λέμε σαν "θεσμό" γιατί αυτός περιλαμβάνει και τον συγκεκριμένο τρόπο λειτουργίας), που καλύπτει την ανάγκη για επεξεργασία της γνώσης, και της παιδείας, όπως αναφέραμε πιο πάνω. Είναι αντίθετα προφανές, αφού μάλιστα αναφέρονται στην αδυναμία να λειτουργήσει, ότι μιλούν για μια κρίση λειτουργίας του πανεπιστημίου. Αλλά τη λειτουργία του πανεπιστημίου την καθορίζει η κοινωνική εξουσία, μέσω του τμήματος της που είναι η πανεπιστημιακή εξουσία. Νομίζουμε λοιπόν τελικά ότι και οι συντάκτες του κειμένου θα συμφωνούσαν ότι δεν βρίσκεται σε κρίση ολόκληρο το πανεπιστήμιο αλλά η πανεπιστημιακή εξουσία.

Αν θεωρήσουμε την πανεπιστημιακή εξουσία σαν το συγκεκριμένο σύστημα διαμεσολάβησης, ανάμεσα στην κοινωνία ως πρωτογενή παραγωγό της γνώσης και στην κοινωνία ως τελικό αποδέκτη αυτής της γνώσης, επεξεργασμένης και οργανωμένης κατάλληλα, ώστε να διευκολυνθούν οι κοινωνικές λειτουργίες και συγχρόνως την θεωρήσουμε σαν το συγκεκριμένο σύστημα διαμεσολάβησης ανάμεσα στις απερχόμενες και στις επερχόμενες γενιές της κοινωνίας, τότε η πανεπιστημιακή εξουσία δεν βρίσκεται απλώς σε κρίση, δεν είναι απλώς ετοιμοθάνατη, αλλά είναι κλινικά νεκρή. Γιατί η πανεπιστημιακή εξουσία σαν σύστημα διαμεσολάβησης δεν είναι πια ικανό, ούτε να προωθήσει τις διαδικασίες της γνώσης ή της διαδοχής, αλλά ούτε να τις εμποδίσει. Δεν μπορεί καν να ενδιαφερθεί για αυτές. Το μόνο που έχει ενδιαφέρον να κάνει, όπως φαίνεται από την πρακτική, είναι να εκμεταλλεύεται την ανάγκη της κοινωνίας για οργάνωση, δηλαδή να την ανάγκη της να είναι κοινωνία, για να συντηρήσει την παρουσία της συντηρώντας τους κανόνες λειτουργίας της κοινωνίας που φέρνουν την σφραγίδα της. Συντηρείται μάλιστα σήμερα όλο και περισσότερο το πρωτογενώς συμβολικό μέρος των κανόνων λειτουργίας της κοινωνίας, και ατονεί το ουσιαστικό τους μέρος που η ίδια η αστική εξουσία μορφοποίησε στην επαναστατική της περίοδο. Ας θυμηθούμε σ' αυτό το σημείο την άποψη που εκφράζει ο Αντόνιο Νέγκρι στην "αυτοκρατορία", ότι όλες οι επιστήμες τείνουν να συνενωθούν σε μια μοναδική αστυνομική επιστήμη, για την οποία όμως ο Νέγκρι έχει μια αμφιθυμία ως προς το αν θα θεωρήσει τον σχηματισμό της ένδειξη "παντοδυναμίας" ή πλήρους "αδυναμίας".

Αν είναι σωστό να επισημαίνεται τι είναι ικανή και τι ενδιαφέρεται να κάνει, η πανεπιστημιακή εξουσία, δεν είναι σωστό να παραλείπεται η επισήμανση ότι η πανεπιστημιακή εξουσία έχει προκύψει μέσα από την πανεπιστημιακή κοινωνική λειτουργία που είναι μέρος της συνολικής κοινωνικής λειτουργίας. Με αυτήν τη συγκεκριμένη εξουσία, με αυτό το ίδιο σύστημα, η πανεπιστημιακή κοινωνία διένυσε την απόσταση από μια παρελθούσα κατάσταση κατά την οποία το σύστημα διαμεσολάβησης επαρκούσε, μέχρι την σημερινή κατάσταση κατά την οποία το ίδιο σύστημα δεν επαρκεί. Επίσης δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι μέσα κυρίως από πρωτοβουλίες αυτού του συστήματος ξεκίνησαν στο παρελθόν, και ξεκινούν και σήμερα διαδικασίες οι οποίες οδηγούν στην "έκλυση" δυνάμεων που η σύγκρουσή τους προκαλεί σήμερα την κρίση του πανεπιστημίου. Αν η πολιτική σκέψη δεν βαρυνόταν από την καλλιέργεια της σκανδαλολαγνείας, σαν αποκορύφωση μιας αδιέξοδης κριτικής, θα είχε γίνει αντιληπτό ότι η ιστορική δυναμική δεν εκφράζεται μόνο από τον πόλο του πανεπιστημίου, που ονομάζουμε πανεπιστημιακή κοινωνία, αλλά ότι στην δυναμική αυτή εμπλέκεται -- κατά τρόπο που δεν ξεχωρίζονται -- και ο πόλος της πανεπιστημιακής εξουσίας.

Από τις παραπάνω σκέψεις προκύπτει ότι ανάμεσα στους δύο πόλους του σχηματικού δίπολου κοινωνία του πανεπιστημίου και εξουσία του πανεπιστημίου, αυτός που έχει ζωτική σημασία είναι ο πρώτος. Αν και σχηματική, η διάκριση των δύο πόλων του πανεπιστημίου είναι απαραίτητη για την κατανόηση της πολιτικής λειτουργίας του και της ιστορικής του δυναμικής. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι πραγματικός είναι ουσιαστικά μόνο ο πόλος κοινωνία, ενώ ο πόλος εξουσία δεν είναι παρά η προσωρινή κάθε φορά μορφή του πρώτου. Αλλά βέβαια ως μορφή όσο προσωρινή και να είναι κάθε φορά, γενικά είναι απαραίτητη και επομένως ο πόλος "εξουσία" είναι εξ ίσου απαραίτητος και ουσιαστικά ταυτισμένος με τον πόλο "κοινωνία". Μπορούμε επομένως να πούμε ότι στο πανεπιστήμιο συνυπάρχουν αλλά και συγκρούονται σήμερα, η παλιά πανεπιστημιακή μορφή όπως έχει εξελιχθεί μέχρι τις μέρες μας απαράλλακτη στην ουσία της και η νέα πανεπιστημιακή κοινωνία που διαμορφώνεται διαρκώς μέσα από την καθημερινή τροποποίηση των κοινωνικών σχέσεων.

Σ' αυτή τη συνύπαρξη και αντιπαράθεση, η πανεπιστημιακή κοινωνία είναι η έκφραση του πραγματικού και η κινητήρια ιστορική δύναμη της πανεπιστημιακής λειτουργίας ενώ η πανεπιστημιακή εξουσία εκφράζει την κινητήρια ιστορική αντίφαση, γεννώντας την κοινωνία που θα την αμφισβητήσει και τελικά θα την αντικαταστήσει. Πράγματι η πανεπιστημιακή εξουσία, από την μια μεριά είναι πρόθυμη μέχρι και πιεστική σε περιόδους κρίσης -- όπως σήμερα με την ιδιωτικοποίηση και την παγκοσμιοποίηση -- να υιοθετήσει των πιο προχωρημένο εκσυγχρονισμό των σχέσεων, κι από την άλλη μεριά είναι απρόθυμη μέχρι και κατασταλτική, να υιοθετήσει τις οργανωτικές αλλαγές που αντιστοιχούν στις κοινωνικές σχέσεις που έχει ήδη υιοθετήσει.

Οι Τίτλοι των υπόλοιπων κεφαλαίων του άρθρου:

Σχιζοφρένια ή εφηβικό δίλλημα;

Η κατεύθυνση της παιδείας

Η αιτιολόγηση της κρίσης

Η παιδεία ως παροχή και ως κατάσταση

Από που έρχεται και που πάει το πανεπιστήμιο

Το νέο πανεπιστήμιο