ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ
1.1 Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ
Όμως έγνοια του, κι αν σε σκληρότατα χεροπέδουκλα εγώ βασανίζομαι. Την ανάγκη μου ακόμα θα έχει των μακάρων ο Πρύτανης. Να του πω την καινούρια βουλή, πώς θα χάσει εξουσία και θρόνο.
Αισχύλου, Προμηθέας Δεσμώτης (στοίχοι 168 - 173)
Πριν από 12 περίπου χρόνια είχα την ιδέα να γράψω ένα βιβλίο γι αυτό που είχα αρχίσει να αντιλαμβάνομαι και να ονομάζω σαν «το τέλος της εξουσίας». Άρχισα να το γράφω, έγραψα πολλά και διάφορα αλλά -- μέσα σε ένα γενικό κλίμα από αριστερούς, δεξιούς και κεντρώους πως μάλλον είμαι τρελός που όσο και να είναι με επηρέαζε -- το βιβλίο δεν προχωρούσε. Μετά από πολλές περιπλανήσεις του μυαλού στα δέκα επόμενα χρόνια, σκέφτηκα να γράψω αυτό το βιβλίο online, δηλαδή σε συνέχειες. Δημοσίευσα στις "Σελίδες Κριτικής", τον Μάρτιο του 2003 έναν πρόλογο, αλλά κι αυτός, από τότε, παρά τα πολλά γραψίματα έμεινε στα επόμενα δυόμισι χρόνια χωρίς συνέχεια.
Στο μεταξύ, τα συνταρακτικά κοινωνικά - πολιτικά γεγονότα της τελευταίας πενταετίας και η πρωτοφανής όξυνση της κρίσης δεν υποβάλουν άλλη ιδέα παρά το τέλος της εξουσίας και το λιγότερο καθιστούν την συζήτηση περι εξουσίας απολύτως αναγκαία και επείγουσα: διότι χωρίς μια έστω και συνοπτική αντίληψη περί του τί σημαίνει σήμερα "εξουσία", είναι αδύνατο να κατανοηθεί η δυναμική της σημερινής κοινωνίας και να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα που ανακύπτουν στην πορεία της αναγκαίας αλλαγής της.
Αποφάσισα κατόπιν αυτού να συνεχίσω με την προσπάθεια για την διατύπωση των σκέψεων που ήδη έχω κάνει γράφοντας μικρά κομμάτια μιας αφήγησης που θα ακολουθεί τα ερεθίσματα που παρέχει η καθημερινότητα και δημοσιεύοντάς τα σε συνέχειες, με βάση ένα συνολικό σενάριο που έχω στο μυαλό μου, όπως γίνεται με τα τηλεοπτικά σήριαλ. Ελπίζω πως το περί εξουσίας σήριαλ (είτε από το δικό μου πληκτρολόγιο είτε και από κάποια άλλα που φαντάζομαι και ελπίζω πως θα ευαισθητοποιηθούν στην συνέχεια) θα εξελίσσεται παράλληλα με το συγκλονιστικό ιστορικό σήριαλ της σημερινής πραγματικότητας για να φτάσει στο τέλος του, όταν "το τέλος της εξουσίας" θα έχει γίνει πια πραγματικότητα αποδεκτή συνειδητά από όλους.
Μια γενική τοποθέτηση
Η απόπειρα να διατυπώσω τις βασικές γραμμές μιας κοινωνικής θεωρίας ξεκινάει από τον ισχυρισμό πως η "εξουσία" ό,τι κι αν σημαίνει αυτός ο όρος έχει τελειώσει! Και εξυπακούεται βεβαίως πως μια αφήγηση που αρχίζει από έναν ισχυρισμό, δεν μπορεί να αποσκοπεί στην "απόδειξη" αλλά μόνο στην "δικαιολόγηση" αυτού του ισχυρισμού και εδώ, συγκεκριμένα, στην δικαιολόγηση του ισχυρισμού πως η "εξουσία έχει φτάσει στο τέλος της". Μια πολύ πρόχειρη δικαιολόγηση είναι, μέσω ενός ακόμα ισχυρισμού, πως όλα τα πράγματα έχουν αρχή και τέλος έτσι και η "εξουσία" (ό,τι και αν σημαίνει, επαναλαμβάνω, αυτός ο όρος) αφού είχε μια αρχή δεν θα μπορούσε παρά να έχει κάποτε και ένα τέλος: και γιατί αυτό το τέλος να μην είναι σήμερα.
Τον δεύτερο αυτό ισχυρισμό, τον οποίο διατύπωσα και στον πρόλογο αυτής της προσπάθειας, κάποιοι τον αμφισβητούν ισχυριζόμενοι πως η εξουσία είναι έμφυτη στον άνθρωπο και μάλιστα δεν έχει καν την αρχή της στην ανθρώπινη κοινωνία αλλά υπάρχει και στους πρόγονους του ανθρώπου, στους πίθηκους, ακόμα και στα ζώα. Ο ισχυρισμός αυτός έχει ενδιαφέρον και αργότερα στην αφήγησή μου θα αναφερθώ σ' αυτόν, προς το παρόν όμως τον παρακάμπτω γιατί ακυρώνει την λογική της παρούσας προσέγγισης χωρίς να εξηγεί κανένα από τα σημερινά φαινόμενα. Μου δίνει ωστόσο, αυτός ο ισχυρισμός, την ευκαιρία να διευκρινίσω κατά ένα μέρος την έννοιά του λέγοντας πως η εξουσία, όπως την εννοώ εδώ, χαρακτηρίζει μια σχέση ανθρώπινη μόνον εφόσον είναι συνειδητή τόσο από την πλευρά που την ασκεί όσο και από την πλευρά που την υφίσταται.
Με άλλα λόγια, η βία και η παραπλάνηση δεν είναι από μόνες τους εκδηλώσεις και τεκμήρια ύπαρξης της εξουσίας αλλά μόνο εκδηλώσεις και τεκμήρια διεκδίκησης της εξουσίας, πράγμα που σημαίνει πως η εξουσία βρίσκεται σε μια κατάσταση ες αεί διεκδίκησης και ποτέ δεν είναι μια κατάσταση σταθερή και αναμφισβήτητη. Εξ ου και ο τρόμος της "αποσταθεροποίησης" και η μανιώδης προσπάθεια επίτευξης της "σταθερότητας". Παρά ταύτα, διαπιστώνεται πως οι άνθρωποι της εποχής μας αντιδρούν έντονα σε κάθε σκέψη πως η ύπαρξη της εξουσίας δεν είναι αυταπόδεικτη. Θεωρούν, αντίθετα, με μια παράδοξη, εκ πρώτης όψεως, εμμονή, πως όταν κάποιος έχει την δυνατότητα να ασκεί βία, μέσω της "αστυνόμευσης" ή μέσω της "δημοκοπίας", αυτό σημαίνει και πως "έχει εξουσία", πράγμα που δυσκολεύει ιδιαίτερα τον προβληματισμό πάνω στο ζήτημα της εξουσίας.
Δεν έχω σκοπό σ' αυτήν εδώ την αφήγηση να κάνω πολιτικές αναλύσεις. Αντίθετα η φιλοδοξία μου είναι να προσφέρω μερικές θεωρητικές σκέψεις που θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην πολιτική ανάλυση της παρούσας ιστορικής συγκυρίας. Και μόνο μ' αυτή την λογική έχει νόημα να αναφερθώ στα πέντε και πλέον χρόνια όξυνσης της κρίσης που κάθε μέρα τους ήταν για μένα ένα κίνητρο για την διατύπωση αυτών των σκέψεων αλλά επίσης και ένας περισπασμός από την πραγματοποίηση αυτού του έργου. Τα πέντε αυτά χρόνια ήταν μια περίοδος εξεγέρσεων από την πλευρά των ανθρώπων της κοινωνικής βάσης και πραξικοπημάτων από την πλευρά των ανθρώπων των επιτελείων, με την ευρύτερη βεβαίως έννοια των όρων "εξέγερση" και "πραξικόπημα" που όμως καθόλου δεν αφίσταται, σαν έννοια, από την ουσιαστική σημασία των όρων.
Συγκεκριμένα: Η πραγματική εξέγερση του Δεκεμβρίου του 2008 αντικρίστηκε με το πραγματικό εκλογικό πραξικόπημα του "λεφτά υπάρχουν" από τον Γιώργο Παπανδρέου. Το φαινόμενο της πλατείας, μια έμμεση πλην σαφέστατη εξέγερση ενάντια στο κοινοβούλιο, αντικρίστηκε με την πραξικοπηματική ανακήρυξη της Αριστεράς ως κυβερνώσας. Η εξέγερση του δημοψηφίσματος ενάντια στην πολιτική υποδούλωσης της ελληνικής κοινωνίας αντικρίστηκε με το πραξικόπημα -- δια χειρός ενός τυπικού Κερένσκι της Αριστεράς που είναι ο Αλέξης Τσίπρας -- της άνευ όρων υποταγής της ελληνικής κοινωνίας στην πολιτική του δυτικού φασισμού και γενικότερα στην υπό κατασκευή παγκόσμια αυτοκρατορία.
Αυτές τις τρείς αντιστοιχίες δεν τις αναφέρω εδώ σαν πολιτικές κινήσεις αλλά σαν συγκρούσεις που αποδεικνύουν πως η κρίση με τα χίλια ονόματα δεν είναι από την ιστορική άποψη παρά προφανής κρίση της εξουσίας. Με τρείς διαφορετικούς τρόπους η εξουσία των ανθρώπων των πολιτικών επιτελείων αμφισβητείται από τους ανθρώπους της κοινωνικής βάσης και με τρείς διαφορετικούς τρόπους προσπαθούν να αποκρούσουν (ανεπιτυχώς μέχρι στιγμής) οι πρώτοι την εξέγερση των δεύτερων, προκειμένου να παρατείνουν την τεχνητή, κατά την άποψή μου, επιβίωση της εξουσίας. Κι όμως παρότι αυτή η κρίση που διαρκώς οξύνεται και επεκτείνεται, είναι σχεδόν προφανές πως, παραφράζοντας κάπως την γνωστή ρήση του Λένιν, σημαίνει την "αδυναμία αυτών που ασκούν εξουσία να την ασκούν όπως πρώτα και την άρνηση αυτών επί των οποίων ασκείται η εξουσία να την υφίστανται όπως πρώτα", οι άνθρωποι και κυρίως αυτοί που αγωνίζονται ενάντια στην εξουσία, αρνούνται με χίλια δυό προσχήματα (και κυρίως με πρόσχημα την αναγωγή του "καπιταλισμού" σε κάτι μεταφυσικό και σατανικό και την αναγωγή του σοσιαλισμού σε κάτι επίσης μεταφυσικό και οραματικό) ακόμα και την συζήτηση πως η εξουσία έχει φτάσει στο τέλος της.
Μέσα από μια τέτοια οδυνηρή εμπειρία, όλων αυτών των χρόνων, διαπίστωσα πως οι δυσκολίες που είχε, και έχει, για μένα αυτό το εγχείρημα, δεν οφείλονται μόνο στο μέγεθος του εγχειρήματος και στην υποκειμενική αδυναμία του ανθρώπου που το επιχειρεί, αλλά κυρίως στο γεγονός πως το ζήτημα της εξουσίας δεν είναι δυνατόν να προσεγγισθεί θεωρητικά, με τους τρόπους που προσεγγίζονται τα υπόλοιπα κοινωνικά (οικονομικά, πολιτικά, πολιτιστικά) ζητήματα. Η εξουσία αναγνωρίζεται, ρητά ή έμπρακτα, σαν υπόβαθρο, σε όλες τις ανθρώπινες σχέσεις, η ιστορία των κοινωνιών είναι μια ιστορία συγκρούσεων για την εξουσία, η πολιτική δεν έχει άλλο αντικείμενο από την κατάκτηση και την άσκηση της εξουσίας, η λέξη εξουσία βρίσκεται συχνότερα από κάθε άλλη στον δημόσιο λόγο: και όμως πολύ σπάνια βρίσκει κανείς μια απάντηση πάνω στο αν υπάρχει, τί σημασία έχει, και τί ακριβώς είναι αυτό το πράγμα που ονομάζουμε εξουσία.
Βεβαίως, μέχρι την μεγάλη κοινωνική αλλαγή που επέφερε η σύγκρουση του Β' Παγκ. Πολέμου, ο προβληματισμός πάνω στο ζήτημα της εξουσίας -- αν και χωρίς να αγγιχθεί το ζήτημα από θεωρητική άποψη -- είχε φτάσει σε ένα ικανοποιητικό, για τις ανάγκες της εποχής, επίπεδο, μέσα από την μαρξική εξέταση των ταξικών σχέσεων, μια εξέταση που άλλωστε έδινε, για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης, ένα συγκεκριμένο λογικό σχήμα στην κοινωνία και άνοιξε μια φάση κοινωνικής αυτογνωσίας. Πολύ γρήγορα όμως, μετά το τέλος του πολέμου και μετά την αδόκητη έκβαση της παγκόσμιας σύγκρουσης, το ζήτημα της εξουσίας τέθηκε και πάλι επί τάπητος. Αλλά και πάλι το ζήτημα δεν τέθηκε ρητά αλλά μέσα από την πρακτική της νέας επαναστατικής προσπάθειας που ονομάστηκε Μεγάλη Προλεταριακή Πολιτιστική Επανάσταση. Δεν θέλω όμως να επεκταθώ περισσότερο σ' αυτά τα ζητήματα, απλώς τα αναφέρω για να φανεί από ποίον δρόμο οδηγήθηκα στην άποψη πως έφτασε ο καιρός που θα γίνει αναγκαστικά αντικείμενο σοβαρής συζήτησης το ζήτημα της εξουσίας.
Το τέλος της διανοητικής διαδρομής σ' αυτό τον δύσκολο δρόμο είναι η διαπίστωση πως το ζήτημα της εξουσίας δεν είναι ένα επιστημονικό ζήτημα αλλά ένα ζήτημα θεολογικό. Η συζήτηση περι εξουσίας δεν είναι μια συζήτηση που μπορεί να γίνει ούτε καν στο πλαίσιο της "κοσμικής" (ας την πούμε έτσι προς το παρόν) φιλοσοφίας αλλά ανήκει εξ ολοκλήρου στην θεολογική φιλοσοφία. Οι στοίχοι 168 - 173 του Αισχύλου στον Προμηθέα Δεσμώτη που έβαλα, σαν μότο, στην αρχή αυτού του πρώτου κομματιού της περι εξουσίας αφήγησής μου, στοίχοι στους οποίους σκοπεύω να αναφερθώ σε μια από της επόμενες συνέχειες της αφήγησής μου, είναι κατά την γνώμη μου μια σοβαρότατη ένδειξη για την από την πρώτη στιγμή της πατριαρχίας γενική κοινωνική προσδοκία του τέλους της εξουσίας.
Μετά από αυτή την διαπίστωση, σκέφτηκα μήπως είναι πια καιρός να εγκαταλείψω την προσπάθεια. Είναι δυνατόν, σκέφτηκα, να επιστρέψει η κοινωνία στην θεολογική σκέψη; Μετά όμως κατάλαβα πως η κοινωνία ποτέ δεν εγκατέλειψε την θεολογική σκέψη. Κατάλαβα μάλιστα πως όσο πιο πολύ μάχεται η ανθρώπινη σκέψη την παραδοχή του ανεξήγητου, και αποζητά την επιστημονική εξήγηση των φυσικών φαινομένων, τόσο περισσότερο γίνεται μεταφυσική σκέψη, και μάλιστα με την χειρότερη των εννοιών. Έφτασα έτσι στο συμπέρασμα πως αφού δεν είναι δυνατό να υπάρξει σύγχρονη κοινωνική θεωρία η οποία δεν θα βασίζεται πάνω στην αντιμετώπιση του ζητήματος της εξουσίας, η ρητή παραδοχή του άγνωστου που κρύβεται πίσω από αυτήν την έννοια και η τακτοποίησή του στην ανθρώπινη σκέψη είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη της αναγκαίας σύγχρονης κοινωνικής θεωρίας.
Ακόμα και στις πιο επιστημονικές ενασχολήσεις της, ακόμα και στις πιο υλιστικές φιλοσοφικές αναζητήσεις της, η ανθρώπινη σκέψη δεν έχει εγκαταλείψει τον παράγοντα μιας άγνωστης ανώτερης δύναμης στην δικαιολόγηση και αιτιολόγηση των συμπερασμάτων της. Αντίθετα, ακριβώς γι αυτό, ειδικά στα μεταπολεμικά χρόνια η θεωρούμενη επισήμως σαν κοινωνική σκέψη, είτε είναι επιστημονική είτε είναι φιλοσοφική, καθιστά όλο και πιο ασαφή τα όρια μεταξύ επιστήμης και φιλοσοφίας, τόσο που να καταλήγει, άλλες φορές στην σκέψη μήπως θα πρέπει να καταργηθεί η επιστήμη και άλλες φορές στην σκέψη μήπως θα πρέπει να καταργηθεί η φιλοσοφία. Για τον ίδιο λόγο παρουσιάζεται το εκπληκτικό φαινόμενο, από την μια μεριά να καθίσταται δυνατή η ανάπτυξη, με ιλιγγιώδη ταχύτητα, εφαρμογών που αλλάζουν τα δεδομένα της υλικής πραγματικότητας, κι από την άλλη μεριά η επιστημονική και φιλοσοφική σκέψη να ακυρώνουν τον εαυτό τους, αναδεικνύοντας, σε ζητήματα οικονομίας, πολιτικής και πολιτισμού, ζητήματα δηλαδή που ανήκουν στην "αρμοδιότητα" της εξουσίας "αλήθειες" τόσο παιδαριώδεις που μπροστά τους τα θρησκευτικά θαύματα φαντάζουν σαν αναμφισβήτητα και οφθαλμοφανή γεγονότα.
Και είναι έτσι που τελικά σκέφτηκα πως η διαπίστωση του θεολογικού χαρακτήρα της συζήτησης περί εξουσίας δεν είναι λόγος να εγκαταλείψω την προσπάθειά μου αλλά, αντίθετα, είναι λόγος να αρχίσω την έκθεση της σκέψης μου προσπαθώντας να δικαιολογήσω αυτό ακριβώς το συμπέρασμα και να εξηγήσω την εγγενή δυσκολία που παρεμβάλει στην συζήτηση το γεγονός που διαπίστωσα.
Υπάρχει τέλος και ένα ακόμα γεγονός που συνηγορεί στο να αρχίσω την ανάπτυξη της άποψής μου, περί του τέλους της εξουσίας, εισάγοντας την λογική της θεολογίας στην εξέτασή του. Το γεγονός είναι η διαπίστωση πως με την εισαγωγή της λεγόμενης κβαντικής θεωρίας στις φυσικές επιστήμες και της κβαντομηχανικής στις εφαρμογές τους, το "χαώδες" το "άγνωστο" το "ακατανόητο" γίνονται απαραίτητες παραδοχές για την επίτευξη απτών και συγκεκριμένων αποτελεσμάτων. Η κβαντική θεωρία σαν επιστημονική θεωρία μοιάζει να είναι ένας "μεταφυσικός" κλάδος των φυσικών επιστημών! Αυτό όμως σημαίνει πως στην περίπτωση αυτή δεν έχουμε απλά μια επιστημονική θεωρία που δίνει ιδέες στην φιλοσοφική θεώρηση των κοινωνικών φαινομένων, όπως έγινε, για παράδειγμα, με την θεωρία της θερμοδυναμικής, αλλά το ακριβώς αντίθετο: έχουμε μια επιστημονική θεωρία που για να εφαρμοστεί στην πράξη, στηρίζεται σε ιδέες από την υπερβατική φιλοσοφική σκέψη που μέχρι σήμερα κατατασσόταν στο χώρο της θεολογίας.
Για να συνοψίσω μέχρις εδώ τις σκέψεις μου: η συμβολή στη ανάπτυξη μιας σύγχρονης κοινωνικής θεωρίας βασισμένης σ' αυτό που ονόμασα το τέλος της εξουσίας, η συμβολή που ήταν αρχικά η φιλοδοξία μου, απαιτεί την αποφασιστική θεωρητική προσέγγιση του ζητήματος της εξουσίας. Αλλά η προσέγγιση του ζητήματος της εξουσίας δεν μπορεί να αγνοήσει την παράλληλη προσέγγιση από την θεολογία της ανώτερης δύναμης που ονομάζεται θεός αλλά είναι υποχρεωτικό να βρίσκεται σε μια διαλεκτική σχέση και εν προκειμένω σε μια διαλεκτική σχέση συζήτησης, σε μια σχέση ενότητας και αντίθεσης, με την θεολογία. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο πως η απέναντι πλευρά, η πλευρά της θεολογίας, πως άπιστες συνειδήσεις μπορούν επίσης να κατοικήσουν μετά θάνατο στον παράδεισο και ο Πάπας που εκπροσωπεί επισήμως αυτή την πλευρά έσπευσε να καλέσει τους "άπιστους" ακόμα και τους μαρξιστές σε μια συζήτηση περί πίστης.
Αυτό όμως σημαίνει πως η προσέγγιση του ζητήματος της εξουσίας έχει ακόμα μεγαλύτερη δυσκολία από την θεωρητική προσέγγιση του ζητήματος του θεού. Γιατί, πολύ απλά, "το τέλος του θεού" δεν εμποδίζει καθόλου την συνέχιση της γήινης φιλοδοξίας για την απρόσκοπτη συνέχιση της άσκησης των μεγάλων και μικρών "εξουσιών" που έχουν ή που ονειρεύονται οι άνθρωποι, άνδρες, γυναίκες και παιδιά, ενώ το τέλος της εξουσίας γκρεμίζει όλες τις προσδοκίες για την "δίκαια" κατανομή των εξουσιών που, αν το καλοσκεφτούμε, έχει αντικαταστήσει στις μέρες μας τις προσδοκίες για την "δίκαια" κατανομή των εισοδημάτων.
Τελικά, χρειάζεται να σκεφτούμε (ποιοι να σκεφτούμε; Αυτό είναι ένα άλλο μεγάλο ζήτημα που θα με απασχολήσει ιδιαίτερα) με άλλο τρόπο ποια είναι τα χαρακτηριστικά της σκέψης που υπηρετούσε την θεολογία, αν η φιλοσοφική σκέψη μπορεί να διαχωριστεί από την θεολογική σκέψη και ποια είναι τα όρια που χωρίζουν την φιλοσοφία που είναι ταυτόχρονα και θεολογία, από την επιστημονική σκέψη. Ο μόνος τρόπος για να ξεπεραστεί η δυσκολία της προσέγγισης και να μπει το ζήτημα σε συζήτηση, είναι να καταδειχτούν οι πλευρές της έννοιας "εξουσία" που την συνδέουν με την έννοια "θεός" και να περιγραφούν οι δυσκολίες της προσέγγισης.
Νομίζω πως εδώ μπορώ να διακόψω την αφήγηση μου, αφού πρώτα διευκρινίσω λίγο παραπάνω τον αρχικό ισχυρισμό μου, το δόγμα δηλαδή πάνω στο οποίο στηρίζω τις απόψεις που εκφράζω:
1. Ισχυρίζομαι πως αυτό που ονομάζουμε εξουσία είναι ένας παράγοντας που επικαθορίζει τις πραγματικές σχέσεις του κάθε ανθρώπινου όντος με το κάθε ένα από τα ανθρώπινα όντα με τα οποία αυτό σχετίζεται.
2. Ισχυρίζομαι ο μετασχηματισμός της προπατριαρχικής κοινωνίας σε πατριαρχική κοινωνία συνέβη μέσα από την ανάπτυξη του παράγοντα της εξουσίας και ότι αντίστοιχα η ανάπτυξη της πατριαρχικής κοινωνίας ανάπτυξε περαιτέρω τον παράγοντα εξουσία.
3. Ισχυρίζομαι πως ο παράγοντας εξουσία δεν είναι πραγματικός, δεν έχει πραγματική, υλική, υπόσταση, εδράζεται όμως πάνω στο βαθύτερο ψυχολογικό υπόβαθρο, του κάθε ανθρώπινου όντος που έχει πραγματική υλική υπόσταση.
4. Ισχυρίζομαι πως το ψυχολογικό υπόβαθρο της εξουσίας, υπάρχει πολύ πιο πριν ο άνθρωπος αποκτήσει οποιουδήποτε είδους κοινωνικότητα αλλά ο παράγων εξουσία δεν αρχίζει να σχηματίζεται μέσα στο πλέγμα των πραγματικών σχέσεων παρά μόνο όταν αρχίζει η διαδικασία σχηματισμού της πατριαρχικής κοινωνίας.
5. Ισχυρίζομαι τέλος πως οι φυσικές αιτίες που οδήγησαν στον σχηματισμό της πατριαρχικής κοινωνίας και των τριών διαδοχικών βασικών σταδίων της, καθώς και στον σχηματισμό της εξουσίας στην διάρκεια της ανάπτυξης της πατριαρχίας εξέλειπαν και επομένως από καιρό έχει επέλθει αυτό που αποκαλώ «το τέλος της εξουσίας».
Οι σκέψεις που θα ακολουθήσουν αυτούς τους βασικούς ισχυρισμούς -- για τους οποίους δεν μπορώ να υποσχεθώ πως δεν θα αναδιατυπωθούν -- δεν έχουν άλλο σκοπό παρά να εξηγήσουν γιατί οι άνθρωποι δυσκολεύονται να αποδεχτούν αυτές τις απλές παραδοχές και προτιμούν να αναστηλώνουν διαρκώς με νέα υλικά το οικοδόμημα μιας ψευδαίσθησης που είναι η εξουσία.
Το αμέσως επόμενο κομμάτι της αφήγησης μπορεί να έχει τον τίτλο: "θεϊκή εξουσία και ανθρώπινη εξουσία".