Πολιτισμός | Δικτυακός τόπος ΚΕΜΕΣ (kemes.wordpress.com) | hits: 1566
Μερικές σκέψεις με αφορμή το κινηματογραφικό αφιέρωμα στον Μάη του 1968
άρθρο
του Κωστή Παπαϊωάννου
Σάβ, 05 Μαϊ 2018

Από τις 2 μέχρι τις 9 του Μάη του 2018, διεξάγεται στην Θεσσαλονίκη ένα κινηματογραφικό αφιέρωμα με 14 ταινίες που, λίγο πολύ, σχετίζονται με τον λεγόμενο Μάη του "68. Το αφιέρωμα γίνεται με αφορμή τα 50 χρόνια από αυτή την κοινωνική αναταραχή που καθόλου τυχαία, κατά την γνώμη μου, πήρε το όνομα του Μήνα που συμβολίζει την άνοιξη, αντί για ένα όνομα που να προσδιορίζει το περιεχόμενο του ιστορικού συμβάντος.

Οι σκέψεις που ακολουθούν έχουν σαν αφορμή το αφιέρωμα, αφορούν όμως περισσότερο την προσωπική μου εντύπωση από το ιστορικό γεγονός, επεξεργασμένη και εξελιγμένη, μέσα από τις εμπειρίες και τις σκέψης των 50 χρόνων που πέρασαν από τότε.

Όπως κι αν θελήσει περιγράψει κανείς το ιστορικό γεγονός που ονομάστηκε Μάης του "68 θα είναι εκτός θέματος. Πολύ απλά, γιατί αυτός ο Μάης δεν περιγράφεται, ούτε με βάση μια καθιερωμένη λογική, είτε αριστερή είτε δεξιά, ούτε με τις καθιερωμένες μεθόδους περιγραφής των σημαντικών ιστορικών συμβάντων ακαδημαϊκές ή πολιτικές. Ο Μάης δεν περιγράφεται ούτε και με την επαναστατική λογική και μέθοδο του μπολσεβικισμού και της οκτωβριανής επανάστασης ακόμα κι αν αυτός αποκαθαρθεί από την λάσπη που του έχουν φορτώσει οι απόγονοι των εχθρών του και κυρίως οι δικοί του επίγονοι.

Ο Μάης του "68 δεν είναι ο ίδιος μια "επανάσταση", όπως κι αν την εννοούμε, αλλά είναι μέρος μιας μεγάλης επαναστατικής κοινωνικής αλλαγής που είχε αρχίσει πολύ πριν από το 1968 και συνεχίζεται μέχρι σήμερα χωρίς να μπορεί να πει κανείς πότε θα τελειώσει και ακόμα αν κάποτε θα τελειώσει.

Ο πρώτος λόγος για τον οποίο ο Μάης δεν μπορεί να περιγραφεί είναι γιατί μόνο μια ιστορική διαδικασία που έχει τελειώσει μπορεί να περιγραφεί και η πολύπλοκη ιστορική διαδικασία στην οποία ανήκει ο Μάης δεν έχει τελειώσει.

Ο Μάης του "68 καταγράφηκε σαν "γαλλικός" αλλά δεν έμεινε καμιά γωνιά του κόσμου που να μην είχε τον δικό της Μάη και επίσης ο Μάης θεωρήθηκε σαν μια "φοιτητική" εξέγερση, αλλά δεν υπήρξε καμιά ανθρώπινη δραστηριότητα που δεν είχε την δική της αλλαγή περιεχομένου που χαρακτηρίζει τον Μάη.

Ο δεύτερος λόγος λοιπόν για τον οποίο ο Μάης δεν μπορεί να περιγραφεί είναι διπλός: γιατί δεν υπάρχει κοινωνικό υποκείμενο ούτε ατομικό ούτε συλλογικό που μπορεί να περιγράψει ένα ιστορικό φαινόμενο που εξελίσσεται ταυτόχρονα, σε όλα τα σημεία του πλανήτη και επίσης σε όλες τις πλευρές και τις πτυχές της κοινωνικής ζωής.

Ωστόσο είτε μπορούμε είτε δεν μπορούμε να τον περιγράψουμε και να τον κατανοήσουμε συνολικά, ο Μάης υπήρξε, υπάρχει και θα υπάρχει στο σύνολό του και θα λειτουργεί μέσα στην ατέρμονη και χαώδη αλλαγή της κοινωνίας.

Ο τρίτος λόγος λοιπόν για τον οποίο ο Μάης όχι μόνο δεν μπορεί να περιγραφεί και να κατανοηθεί στο σύνολό του -- αλλά και δεν χρειάζεται ούτε να περιγραφεί ούτε να κατανοηθεί στο σύνολό του -- είναι πως το νόημά του είναι ακριβώς η αναίρεση της ανάγκης για ατομικές "συνολικές" περιγραφές και "συνολικές" κατανοήσεις.

Και πράγματι στην διάρκεια του ίδιου του Μάη στην Γαλλία, οι απόπειρες που έγιναν να περιγραφεί και να κατανοηθεί από αυτούς που συμμετείχαν στα επεισόδια, ακόμα και οι πιο σοβαρές, γελοιοποιήθηκαν, και όχι μόνο αυτό αλλά χρησιμοποιήθηκαν αγωνιωδώς για να καλύψουν με σύγχυση αυτό το λίγο ή το μικρό που μέσα από τον Μάη μπορούσε να είναι προφανές και κατανοητό για την ουσία του φαινομένου της επανάστασης: η επαναστατική αλλαγή δεν ανήκει ούτε στον κόσμο του καλού ούτε στον κόσμο του κακού: η επανάσταση είναι απλά ο τρόπος ύπαρξης της κοινωνίας.

Αυτό το "λίγο" ή το "μικρό" που έγινε φανερό στην διάρκεια του Μάη του "68 και έγινε (και συνεχίζει να γίνεται με όλο και μεγαλύτερη αγωνία) προσπάθεια να συγκαλυφθεί, είναι πως ο πυρήνας της κοινωνικής συγκρότησης, ο πυρήνας γύρω από τον οποίο χτίζεται και τροποποιείται και άρα ζει η κοινωνία των ανθρώπων, σαν κοινωνία (και όχι σαν μια αγέλη ζώων) είναι η γνώση.

Η γνώση, όχι σαν μια αποθήκη "πληροφοριών" των οποίων η αντανακλαστική χρήση, επιτρέπει στον άνθρωπο να επιβιώνει και να αναπαράγεται μέσα στο φυσικό περιβάλλον του -- αυτό το έχουν και τα ζώα πολύ καλύτερα από τον άνθρωπο -- αλλά η γνώση σαν επεξεργασία των "πληροφοριών" που συγκεντρώνει ο άνθρωπος στην διάρκεια του βίου του και η χρήση του προϊόντος της επεξεργασίας για να πάρει "αποφάσεις" για την επιβίωση του και την αναπαραγωγή του μέσα στο περιβάλλον του όχι μόνο το φυσικό αλλά και το κοινωνικό.

Η κοινωνική αλλαγή λοιπόν δεν είναι τίποτα άλλο από την αλλαγή στην διαδικασία της γνώσης, την αλλαγή δηλαδή στον τρόπο με τον οποίο ο κάθε άνθρωπος μέσα στα στενότερα και τα ευρύτερα κοινωνικά σύνολα που τον περιέχουν (από την οικογένεια μέχρι την ανθρωπότητα), δηλαδή σε σχέση με άλλους ανθρώπους, κοντινούς και μακρινούς, επεξεργάζεται τις πληροφορίες που παίρνει από το φυσικό και το κοινωνικό περιβάλλον του και με βάση το προϊόν της επεξεργασίας του παίρνει τις αποφάσεις του.

Ποιά  είναι λοιπόν η επανάσταση, η επαναστατική κοινωνική αλλαγή, της οποίας μέρος ή ένα σημαντικό και χαρακτηριστικό επεισόδιο  είναι ο Μάης; Και γιατί είναι ο Μάης ένα σημαντικό και χαρακτηριστικό επεισόδιο αυτής της επανάστασης;

Οι απαντήσεις σ αυτά τα δυό ερωτήματα είναι αναγκαστικά αξιωματικές και θα υποτιμούσε κανείς βάρβαρα την σημασία του ίδιου του Μάη, αν περίμενε οι απαντήσεις του σ αυτά τα δύο ερωτήματα να γίνουν αποδεκτές.

Ο Μάης είναι η καταληκτική φάση, της πολιτιστικής επανάστασης που είχε αρχίσει πολύ νωρίτερα (κατά την γνώμη μου, από την στιγμή που η προλεταριακή επανάσταση επικράτησε και ιδρύθηκε η δικτατορία του προλεταριάτου) και όπως ήταν απολύτως φυσικό εκδηλώθηκε "ρητά" (ας το πούμε έτσι) στην Κίνα σαν επανάσταση εναντίον της αυθεντίας του προλεταριακού κόμματος, του κόμματος που δεν ήταν τίποτα άλλο από την υλοποιημένη μέθοδο επεξεργασίας πληροφοριών και λήψης αποφάσεων.

Ο Μάης είναι το πιο χαρακτηριστικό και το πιο σημαντικό επεισόδιο αυτής της επανάστασης γιατί στον Μάη η ίδια η επανάσταση ξεπέρασε φανερά, την διάκριση μεταξύ επανάστασης και αντεπανάστασης, κατάργησε τον "προνομιακό" ρόλο της επαναστατικής τάσης της κοινωνίας σχετικά με την συντηρητική τάση κοινωνίας στην διαδικασία της επανάστασης και αποκατέστησε την σημασία της επαναστατικής αλλαγής σαν τρόπου ύπαρξης της κοινωνίας.

Στην διάρκεια της ιστορικής στιγμής που αποκαλούμε Μάη τα μάτια του κοινωνικού ανθρώπου άνοιξαν, ασχέτως αν ο ίδιος ο άνθρωπος κατάλαβε πως άνοιξαν τότε, και ασχέτως αν το έχει καταλάβει ακόμα. Τα μάτια άνοιξαν, σχετικά με την ουσία της επαναστατικής αλλαγής που δεν είναι η αλλαγή στην ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής (που σήμερα βλακωδώς έχει αναχθεί σε ιδιοκτησία του χρήματος) αλλά η αλλαγή στην ιδιοκτησία της γνώσης που είναι η λεγόμενη αυθεντία, η οποία μέχρι τότε κρυβόταν διαδοχικά πίσω από την ιδιοκτησία των δούλων, την ιδιοκτησία της γης, την ιδιοκτησία των εργαλείων.

Ο Μάης εκ πρώτης όψεως κατάργησε την αυθεντία της πολιτικής δικτατορίας είτε με την ξεπεσμένη πια προλεταριακή της εκδοχή είτε με την ακμαία αστική της εκδοχή (δεν είναι τυχαίο πως μετά το 1968, με τον ένα τρόπο ή με τον άλλο, οι δικτατορίες γκρεμίζονται), στην πραγματικότητα όμως κατάργησε ουσιαστικά την ίδια την ιδέα της αυθεντίας.

Η αυθεντία εκφρασμένη μέσα από τις "μεγάλες αφηγήσεις" των φιλοσόφων της μεταμοντέρνας εποχής δεν έχει πια νόημα, ασχέτως αν οι μικρές και ανόητες αφηγήσεις απόκτησαν το ύφος των μεγάλων αφηγήσεων και αν οι διάφοροι καθοδηγητές και κατηχητές που μας περιβάλλουν, τσαμπουνάνε τις (στις καλύτερες των περιπτώσεων) κοινοτοπίες τους με ύφος μεγάλων αυθεντιών.

Τί άλλο περιμέναμε; Μήπως όλες τις επαναστατικές αλλαγές δεν τις οικειοποιούνται πρώτα οι ξεπεσμένες ακριβώς λόγω της αλλαγής ατομικές και συλλογικές προσωπικότητες;

Στην δεκαετία του 1960 και με χαρακτηριστικό σημείο τον Μάη τα κομμουνιστικά κόμματα ουσιαστικά διαλύθηκαν, και οι ιδιοκτήτες των προϊόντων της διάλυσης επωφελήθηκαν από την κατάργηση της αυθεντίας για να παριστάνουν τις αυθεντίες. Στην ελληνική κοινωνία, οι "ηγέτες" του ΚΚΕ υποδύονται τους ηγέτες του ΚΚΕ της αντίστασης και του εμφυλίου και οι "ηγέτες" των υπολειμμάτων του μαρξιστικού λενινιστικού κινήματος για να δικαιώσουν την αυθεντία τους τιμούν μια "πολιτιστική επανάσταση" που δεν υπήρξε ποτέ, παρά μόνο στην διαταραγμένη φαντασία τους. Και τέλος η "Κυβερνώσα Αριστερά", για να γίνει κυβερνώσα, ήταν υποχρεωμένη να παριστάνει την Αριστερά.

Φαίνονται υποτιμητικές αυτές οι αναφορές και έτσι, σαν υποτιμητικές τις εννοώ σαν πολιτικά αντίθετος σε όλα αυτά τα κατασκευάσματα, δεν παύουν όμως να είναι τα στοιχεία μιας τεράστιας επαναστατικής κοινωνικής αλλαγής και σαν τέτοια, βγαίνουν έξω από κάθε έννοια τιμής ή καταδίκης.

Για να γυρίσω στο σινεμά, τιμώντας και εγώ ως ευγνωμονούσα μη αυθεντία, την ευκαιρία που μου δίνει το κινηματογραφικό αφιέρωμα στον Μάη του "68, θα πρέπει να αναρωτηθώ: μήπως η μεγάλη επανάσταση στην τέχνη που ήταν η εφεύρεση του σινεμά, δεν εκδηλώθηκε σαν αξιοπερίεργο θέαμα στα πανηγύρια και στα λουναπάρκ; Ποιος το περίμενε πως πάνω σ αυτό το διαφανές υλικό και με την απλοϊκή μηχανή της προβολής θα εύρισκε την συνέχεια της η μεγάλη τέχνη του θεάτρου ενσωματώνοντας σταδιακά στα καρέ ενός φιλμ και στα pixels των ψηφιακών εικόνων όλες τις άλλες τέχνες; Κι όμως αυτό το αξιοπερίεργο θέαμα εμφανίστηκε σαν ένα ελάχιστο μέρος μιας μεγάλης επαναστατικής αλλαγής της οποίας ένα άλλο κάπως μεγαλύτερο μέρος, ήταν η ρωσική πρωτοπορία και η οκτωβριανή πολιτική επανάσταση που την ακολούθησε.

Ο κινηματογράφος αποτέλεσε ένα πεδίο αυθεντίας και παρ όλους τους περιορισμούς του, ακριβώς λόγω της ιδιοκτησίας της γνώσης στην οποία έπρεπε να υποταχθούν οι δημιουργοί του, δημιουργήθηκαν αριστουργήματα. Η πολιτιστική επανάσταση φτάνοντας μέχρι τον Μάη του "68, ανεπαισθήτως όπως θα έλεγε ο Καβάφης γκρέμισε τα τείχη της αυθεντίας, και ανέδειξε μια στρατιά νέων δημιουργών ανάμεσα στους οποίους οι πιο πολλοί χάνονται στην αφάνεια και μερικοί αποκτούν την εικόνα (the image) της αυθεντίας και αναγνωρίζονται ως αυθεντίες. Χτίζεται δηλαδή ένα άλλο τείχος περιορισμού, αλλά μικρό το κακό γιατί η επανάσταση έχει γίνει και το τείχος είναι τοιχάκι, που εύκολα το πηδάει ο κάθε δημιουργός, θέλοντας ή μη, από την μεριά της μεγάλης αυθεντίας στην μεριά της μεγάλης ανοησίας και αντιστρόφως.

Όπως σημείωσα στην αρχή, ο Μάης του "68, δεν έχει τελειώσει, πρώτα - πρώτα γιατί σαν τελική φάση της πολιτιστικής επανάστασης έχει ακόμα μεγάλη απόσταση να διανύσει, και μεγάλο βάθος να φτάσει, και επίσης γιατί δεν θα τελειώσει πριν κατανοηθεί εμπράκτως η σημασία του από κάθε άνθρωπο πάνω στην επιφάνεια του πλανήτη.

Κι αυτό γιατί ο Μάης του "68 δεν σημαδεύει μόνο την τελική φάση της πολιτιστικής επανάστασης αλλά και την τελική φάση της πατριαρχίας, της επανάστασης δηλαδή στο ίδιο το κοινωνικό φαινόμενο, στο φαινόμενο του ανθρώπου. Η πατριαρχία είναι ολόκληρη μια επανάσταση, που άρχισε με την εμφάνιση του "πατέρα αφέντη" και της έννοιας της αυθεντίας και τελειώνει με την κατάργηση της αυθεντίας, δηλαδή της ιδιοκτησίας στην γνώση και την αχρήστευση όλων των "προνομίων" που συνεπαγόταν αυτή η καταραμένη η ιδιοκτησία της γνώσης.

Και για να κλείσω αυτές τις σκέψεις ξαναγυρνώντας στο αφιέρωμα, οι τέσσερις ταινίες που είδαμε μέχρι την στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό που πολλοί και πολλές θα το παρατηρήσουν και λίγοι θα το προσέξουν γιατί η πολιτιστική επανάσταση και ο Μάης της έχει ακόμα πολύ δρόμο να διανύσει.

Με πανομοιότυπο τρόπο και θα έλεγα κάπως άσχετα με το θέμα της κάθε ταινίας, άμεσα και ρητά οι τρεις που είναι γυρισμένες μετά τον Μάη του "68 (κάτω τα κεφάλια, Σέρτζιο Λεόνε, 1971. ο Μιλού τον Μάη, Λουί Μαλ, 1990. ο χορός των διεφθαρμένων, Μπερτράντ Μπλιέ, 1974) και έμμεσα η ταινία που είναι γυρισμένη λίγο πριν από τον Μάη του "68 (η κινέζα, Ζαν Λικ Γκοντάρ, 1967) προβάλλουν την εικόνα μιας γυναίκας που κάνει έρωτα με δύο άντρες εν γνώσει ή και με την παρουσία αμφοτέρων.

Εκ πρώτης όψεως η ιδέα που υποβάλλεται φαίνεται να είναι: η γυναίκα είναι κοινή ιδιοκτησία δύο ανδρών και είναι πολύ πιθανόν πως αυτή είναι η ιδέα που είχαν στο μυαλό τους οι υπεύθυνοι για το σενάριο και οι σκηνοθέτες. Αν όμως προσέξει κανείς περισσότερο, η ιδέα και στις τέσσερις ταινίες αντιστρέφεται και είναι: η γυναίκα, είναι απελευθερωμένη από την ιδιοκτησία του άντρα.

Και δεν είναι μόνο αυτό. Σε όλες τις ταινίες, η πεποίθηση του θεατή περί της φυσικής ιδιοκτησίας του άντρα στην σεξουαλική σχέση διαλύεται μετά από τις σχετικές σκηνές, και σε μια από αυτές (στον χορό των διεφθαρμένων) διαλύεται και η πεποίθηση του σκηνοθέτη περί ιδιοκτησίας και διαλύεται και η πατριαρχική (φαλλοκρατική ) διαφθορά των ηρώων του έργου. Με άλλα λόγια μια ταινία που ξεκίνησε σαν ύμνος στην πατριαρχία τελειώνει με την κατάργηση της ιδιοκτησίας και την γελοιοποίηση της πατριαρχίας.

Τελικά, ο Μάης της Γαλλίας καλά κρατεί σε όλο τον κόσμο!