Μετά από αρκετό καιρό, αρχίζω να ενημερώνω πάλι τις Σελίδες Κριτικής. Θα εξηγήσω σε επόμενα σημειώματα σε τι οφείλεται η σιωπή που μεσολάβησε. Σ' αυτό το σημείωμα θέλω να αναφερθώ στην απόφασή μου να γράφω, από εδώ και μπρος, σε πρώτο ενικό πρόσωπο. Πήρα αυτή την απόφαση όχι μετά από κάποια κρίση ναρκισσισμού, αλλά επειδή το θεωρώ αναγκαίο, όχι μόνο για μένα αλλά και για όλους σε όσους απευθύνομαι, για λόγους ουσιαστικούς. Πρόκειται ουσιαστικά για μια πρόταση, που πηγάζει από την διαπίστωση ότι υπάρχει μια τάση στην επικοινωνία, να εξατομικευθεί πλήρως ο λόγος, που κοντεύει να γίνει κατάσταση και ότι αυτό είναι εντελώς δικαιολογημένο και βάσιμο.
Προς το παρόν η εξατομίκευση επικρατεί στον εξουσιαστικό πολιτικό και ακαδημαϊκό λόγο. Τα παραδείγματα είναι πολλά, μπορούμε όμως να αρκεστούμε στο παράδειγμα της πασοκικής κομματικής κρίσης όπου -- παρά τις κορώνες περί ενότητας -- η γελοιοποίηση της συλλογικής έκφρασης και η αποθέωση της προσωπικής έκφρασης δύσκολα κρύβεται. Βεβαίως στον εξουσιαστικό λόγο, το πρώτο πληθυντικό, το εμείς δεν έχει νόημα. Οποιαδήποτε ευκαιριακή συλλογική προσπάθεια, είτε επιτυχημένη είτε αποτυχημένη, έχει σαν συνέπεια τον ανταγωνισμό για την διανομή της ευθύνης ή των κερδών. Έχει όμως ιστορική σημασία το γεγονός ότι εγκαταλείπεται η μεταμφίεση του ατομικού λόγου σε συλλογικό γιατί σήμερα δεν την βολεύει.
Η αστική σκέψη σαν ατομιστική σκέψη δεν θα μπορούσε ούτε να αναγνωρίσει ούτε να παράγει συλλογικό λόγο. Αντίθετα το αναγκαίο ιστορικό βήμα της αστικής επανάστασης ήταν ακριβώς η αποδέσμευση του ατόμου από τις οικουμενικές επιταγές που έθεταν οι προηγούμενες θεοκρατούμενες κοινωνίες,. Η μοναδική πραγματικά οικουμενική επιταγή της κοινωνίας στο αστικό της στάδιο ήταν ακριβώς η αποδέσμευση του ατόμου από κάθε οικουμενική αλήθεια. Από την άλλη μεριά όμως η ανάπτυξη των καπιταλιστικών σχέσεων διεύρυνε τις κοινωνικές σχέσεις και δημιουργούσε εξ αντικειμένου πολύπλοκες συλλογικότητες που δεν μπορούσαν ήδη, από την αρχή του 20 ου αιώνα, να εκφραστούν με τον ατομικό λόγο.
Στις θεοκρατούμενες κοινωνίες πριν από την αστική επανάσταση η ανάγκη έκφρασης των ενδιάμεσων κοινωνικών σχηματισμών καλυπτόταν με την στήριξη στον θρησκευτικό λόγο που δημιουργούσε "εκ των άνω" κανόνες δικαίου. Στο αστικό στάδιο της κοινωνίας οι κανόνες δικαίου δημιουργήθηκαν "εκ των κάτω" μέσα από την επικράτηση και την κυριαρχία των ισχυρότερων ατόμων στον πεδίο του κοινωνικού ανταγωνισμού. Οι ενδιάμεσες κοινωνικές συγκροτήσεις εκφράζονται ως πρόσωπα (δημοσίου και ιδιωτικού δικαίου) με έναν λόγο που δεν είναι συλλογικός λόγος αλλά ο ατομικός λόγος που κυριάρχησε στην συλλογικότητα. Αλλά και αυτή η κατάσταση είχε τα όριά της.
Η πρώτη, στην ιστορία, προσπάθεια ανάπτυξης μιας συλλογικής έκφρασης, ενός συλλογικού πολιτικού λόγου, που να μη στηρίζεται στην υιοθέτηση από μια συλλογικότητα ή στην επικράτηση πάνω σ' αυτήν μιας ατομικής έκφρασης, είναι η δημιουργία του λενινιστικού κόμματος. Το κόμμα νέου τύπου όμως στηριζόταν σε μια νέα οικουμενική επιταγή που αφορούσε το άτομο χωρίς να πηγάζει από μια θρησκευτική αντίληψη. Την ιδέα ότι η αφετηρία της κοινωνικής συγκρότησης είναι η εργασία, ιδέα που άλλωστε είναι και η βάση του διεθνισμού, δηλαδή η βάση μιας οικουμενικής επιταγής.
Το παραπροϊόν της ανάπτυξης του κόμματος νέου τύπου, ήταν ένα αστικό κόμμα νέου τύπου, το φασιστικό κόμμα. Με άλλα λόγια: Οι μπολσεβίκοι χρησιμοποίησαν την πιο ανεπτυγμένη μορφή αστικής κοινωνικής οργάνωσης, την βιομηχανική επιχείρηση, για να δημιουργήσουν μια πολιτική οργάνωση νέου τύπου. Οι φασίστες χρησιμοποίησαν την πιο αναπτυγμένη μορφή πολιτικής οργάνωσης, το κόμμα των μπολσεβίκων, για να δημιουργήσουν μια νέου τύπου αστική κοινωνική οργάνωση το φασιστικό κράτος. Αυτή εδώ η σύγκριση έχει προεκτάσεις στις οποίες δεν θα αναφερθώ αυτή τη στιγμή.
Η υιοθέτηση, από την αστική σκέψη, της έννοιας του συλλογικού λόγου και η επακόλουθη δημιουργία πολιτικών κομμάτων και ενδιάμεσων κοινωνικών οργανώσεων που υποτίθεται ότι δεν είναι φασιστικά αλλά παράγουν συλλογικό λόγο, σήμανε την αστικοποίηση του σοσιαλισμού και επομένως την ουσιαστική κατάρρευσή του. Από ιστορική άποψη αυτό το βήμα ήταν αναγκαίο, και άρα αναπόφευκτο, αλλά όπως όλα τα βήματα είχε κι αυτό το τέλος του. Η εξατομίκευση του πολιτικού λόγου που παρακολουθούμε σήμερα, είναι το τέλος αυτού του ιστορικού βήματος και η αφετηρία ενός νέου βήματος στον πολιτικό λόγο. Πρόκειται βέβαια για ένα βήμα που "δοκιμάζεται" αρχικά στον εξουσιαστικό λόγο και σχετίζεται με την έννοια της παγκοσμιοποίησης και της αυτοκρατορίας. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι το βήμα αυτό, παρά την περισσή αυτοκρατορική αλαζονεία με την οποία συνοδεύεται, δεν έχει την βασιμότητά του.
Ποιος μπορεί να είναι ο μη εξουσιαστικός λόγος σήμερα είναι μια μεγάλη συζήτηση. Το σίγουρο όμως είναι ότι οι συλλογικότητες, είτε είναι κομματικές είτε είναι τα διάφορα λεγόμενα κοινωνικά κινήματα είναι οι διάφορες Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, αποτελούν εναλλακτικές προτάσεις εξουσίας. Άλλωστε στο εσωτερικό τους όχι μόνο ασκείται εξουσία, αλλά ασκείται κατά τον πιο πρωτόγονο και στυγνό τρόπο. Με άλλα λόγια η υιοθέτηση των συλλογικοτήτων από την εξουσία σημαίνει το τέλος των συλλογικοτήτων. Από την άλλη μεριά ένα διαφορετικό παράδειγμα εξατομίκευσης είναι τα λεγόμενα Blogs . Κάποιοι τα παρουσιάζουν σαν κίνημα, το βασικό τους στοιχείο όμως είναι η εκμετάλλευση των σημερινών δυνατοτήτων επικοινωνίας για την ανάπτυξη της ατομικής έκφρασης. Τελικά η μοναδική βάσιμη μορφή κοινωνικής συγκρότησης σήμερα είναι η το φόρουμ. Στο φόρουμ δεν υπάρχουν προαπαιτήσεις για το περιεχόμενο του ατομικού λόγου και ότι οι συζητήσεις σ' αυτό δεν οδηγούν σε αποφάσεις. Επομένως το φόρουμ έχει νόημα όταν δίνει την δυνατότητα να αναδειχτεί η αλήθεια που είναι εφικτό να δυνατό να αναδειχτεί κάθε φορά.
Επικρατεί επομένως σήμερα, και καθόλου άτοπα κατά την γνώμη μου, μια τάση εξατομίκευσης του πλαισίου του λόγου με ταυτόχρονη οικουμενικοποίηση του περιεχομένου του. Ο λόγος του Μπους είναι το τέλειο παράδειγμα τέτοιου λόγου. Από την μια μεριά παρουσιάζει σαν προσωπική του υπόθεση τους πολέμους που αποπειράται, και από την άλλη μεριά θεωρεί ότι δρα σαν εντολοδόχος ενός θεϊκού άξονα του καλού. Αυτή η διπλή τάση έχει την πραγματική της βάση σ' αυτό που ονομάζεται παγκοσμιοποίηση, έχει την πολιτική της μορφή σ' αυτό που ονομάζεται αυτοκρατορία και έχει την προοπτική της στην ανάδειξη του πολιτιστικού χαρακτήρα της κοινωνικής δραστηριότητας.
Τελειώνοντας αυτό το σημείωμα θέλω να πω ότι κατά τη γνώμη μου περνάμε μέρες μεστές ιστορικού περιεχομένου. Αργά ή γρήγορα καμιά από τις ιδέες που δεσμεύονται από την προοπτική του παρόντος εξουσιαστικού συστήματος δεν θα έχουν άλλη αξία από την αρχαιολογική τους. Οι ιδέες που αναπτύχθηκαν στη λεγόμενη μεταμοντέρνα κατάσταση, σαν πολεμική στην εργαλειακή σκέψη του λεγόμενου μοντερνισμού, είναι καιρός με την σειρά τους να γίνουν υλικό κατασκευής νέων εργαλείων για νέες μελέτες και έρευνες. Μέσω αυτών των μελετών μπορεί να αναγνωριστεί επιτέλους η ιστορική σημασία της εποχής στην οποία έτυχε να ζούμε.
Αυτό δεν μπορούμε να περιμένουμε να το κάνουν οι αυτοκρατορικές αυθεντίες της πολιτικής και της επιστήμης. Αυτοί που θεωρούν προνόμιό τους την ατομική έκφραση, αλλά κάποιοι άνθρωποι, σαν εμένα, που έχουν αρχίσει να βλέπουν μπροστά στα μάτια τους τα όρια της αυταπάτης που ζούμε και δεν τους μένει παρά να τα διασκελίσουν. Δεν μπορούμε να τα διασκελίσουμε όλοι μαζί αλλά με την ατομική μας σκέψη και τον ατομικό μας λόγο, γιατί η συλλογική σκέψη είναι σήμερα ανύπαρκτη. Δεν είμαστε αναγνωρισμένες αυθεντίες αλλά είμαστε αυθεντίες σε ότι αφορά την προσωπική μας ζωή. Δεν είμαστε ισχυροί αλλά είμαστε αρκετά εκατομμύρια, σ' όλο τον κόσμο. Δεν γνωριζόμαστε αλλά έχουμε εκ των πραγμάτων άρρηκτους δεσμούς μεταξύ μας. Δεν έχουμε θέσεις στο εξουσιαστικό σύστημα αλλά είμαστε "εγκάθετοι" σε όλες τις πραγματικές κοινωνικές συγκροτήσεις. Και αν εξαιρέσετε εμένα που σε λίγες μέρες κλείνω τα 67 και μπαίνω στα 68, όλοι οι άλλοι στην μεγάλη παρέα μας είναι νέοι. Και στο κάτω της γραφής το εγχείρημα είναι δύσκολο αλλά δεν έχουμε να χάσουμε παρά τις (πνευματικές) αλυσίδες μας.