Εισαγωγικό Σημείωμα
Το κείμενο που ακολουθεί είναι γραμμένο αρκετά χρόνια πριν, πιθανότατα τον Αύγουστο το 2008. Το είχα ξεχάσει και το βρήκα τυχαία καθώς έψαχνα τα παλιά μου κείμενα. Γράφτηκε μέσα στο πλαίσιο μιας κλειστής ομάδας ιντερνετικής συζήτησης, στην οποία συμμετείχα και εγώ, η οποία είχε το όνομα υπόγα και της οποίας η ιστορία, κατά την γνώμη μου, αποτύπωσε την μέχρι τότε ιστορία μιας μεγάλης αλλαγής στην μορφή της επικοινωνίας που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Η υπόγα γεννήθηκε (δεν θέλω να επεκταθώ στο πώς και στο γιατί), σαν ένας μικρός πυρήνας ατόμων, μέσα από το indymedia που ήταν πρώτο στάδιο της αλλαγής στην μορφή της επικοινωνίας (από τον διάλογο στο φόρουμ) και χαρακτηρίστηκε από την ανωνυμία αυτών που συμμετείχαν.
Ο μικρός πυρήνας διευρύνθηκε, ανεξαρτητοποιήθηκε και όταν το indymedia ουσιαστικά καταλήφθηκε από μια ομάδα αναρχικών προς "ιδίαν χρήση" και έπαψε να είναι φόρουμ ούτε και στην μορφή, γιατί στο περιεχόμενο δεν έγινε ποτέ φόρουμ, η υπόγα διευρύνθηκε σε μερικές δεκάδες ατόμων και αποτέλεσε το δεύτερο στάδιο της αλλαγής στην επικοινωνία, όπου οι συμμετέχοντες στο φόρουμ γνωρίστηκαν μεταξύ τους και δημιούργησαν μια αξιοθαύμαστη και πρωτοφανή σχέση παραμένοντας (από άποψη πολιτική) κάθε καρυδιάς καρύδι.
Το τρίτο στάδιο και τελευταίο είναι το facebook. Αυτό αποτελεί ένα είδος γενικού φόρουμ όλων των ειδικών φόρουμ αντιστοιχώντας στην μορφή της πραγματικής κοινωνίας. Κάποια στιγμή η σημασία του θα αναγνωριστεί γιατί είναι το τελευταίο στάδιο και η αναγνώρισή του είναι προϋπόθεση για να γίνει κατανοητή η κατεύθυνση προς την οποία εξελίσσεται η κοινωνία.
Το κείμενο που δημοσιεύω σημάδεψε το ουσιαστικά το τέλος της υπόγας όταν πια το δεύτερο στάδιο είχε συμπληρωθεί, το facebook ως τρίτο στάδιο είχε αρχίσει την πορεία του. Το κείμενο αυτό ήταν ο απολογισμός του ορυμαγδού διαμαρτυριών που αντιμετώπισε η πρότασή μου να οργανώσουμε την συζήτηση, και ως κείμενο δεν απαντήθηκε ποτέ από κανένα.
Μετά από αυτό δεν είχα λόγο να μένω στην ομάδα και αποχώρησα η σχέση μου όμως, φιλική με τους περισσότερους, εχθρική με κανέναν, ισχυρή με όλους παραμένει. Η ζωή προχωράει και ο γνωστός σε όλους για την ακτιβιστική του ακροβασία δημιούργησε μια ομάδα με το όνομα υπόγα στο facebook.
Το κείμενο ακολουθεί. Ο τίτλος είναι τωρινός, το κείμενο είναι απείραχτο. Σαν "γείτονες" αποκαλώ τους μετέχοντες στην υπόγα.
Ο απολογισμός της συζήτησης περί συζήτησης στην υπόγα
Η συζήτηση περί συζήτησης, αν και περιορισμένη, ήταν για μένα, ταυτόχρονα, γοητευτική και απογοητευτική. Γοητευτική γιατί οι γείτονες απέδειξαν πόσο ευαίσθητοι είναι στις αλλαγές των καιρών. Απογοητευτική γιατί απέδειξαν με πόση θέρμη αντιστέκονται στις αλλαγές των καιρών, στο όνομα των αλλαγών των καιρών. Το συμπέρασμα, μέχρι στιγμής, είναι ότι, όπως παντού έτσι και εδώ, η πολιτική συζήτηση εύκολα αρχίζει αλλά, αν φανεί ότι πάει να σοβαρέψει έστω και στοιχειωδώς, πολύ δύσκολα προχωράει.
Ωστόσο την συνεχίζω έστω και μόνος μου! Θα κάνω λοιπόν έναν στοιχειώδη απολογισμό της ανταπόκρισης που είχε μέχρι τώρα το πρώτο μέρος της παρέμβασής μου και θα προχωρήσω στο δεύτερο μέρος. Θεωρώ ότι το πιο σημαντικό από τα στοιχεία που περιείχαν οι απαντήσεις ήταν ένας διεστραμμένος εγωκεντρισμός. Σε μια πρόταση που τόνιζε την ανάγκη να αναλαμβάνει ο καθένας την ευθύνη του λόγου του, όλοι απάντησαν ...και ποιος είσαι εσύ που θα μας πεις πώς να συζητάμε.
Ο φόβος να αναλάβουν οι γείτονες την ευθύνη του λόγου τους, τους κάνει να καταφεύγουν στην βιβλιογραφία, σε κοινοτοπίες, σε τετριμμένες ατάκες, σε ηθικολογικές ρήσεις, σε εσκεμμένες υπερβολές, σε ανούσιες λεπτομέρειες στην ανακύκλωση χρεοκοπημένων ιδεών κλπ. Τελικά αποφεύγουν οποιαδήποτε συζήτηση μπορεί να έχει ένα συμπέρασμα κοινά αποδεκτό. Πώς ακριβώς εμφανίζεται αυτός ο φόβος και πως εξηγείται με βάση την σημερινή δυναμική της κοινωνίας; Αυτή είναι μια μεγάλη συζήτηση, που ασφαλώς κάποτε θα γίνει μέσα ή έξω από την γειτονιά.
Συνοψίζω τις αρχές της συζήτησης και προχωράω στις διαδικασίες και στα θέματά της, υπογραμμίζοντας ότι ούτε τις αρχές, για τις οποίες μίλησα, ούτε την διαδικασία και τα θέματα της συζήτησης, για τα οποία θα μιλήσω πιο κάτω, τα προβάλλω σαν δικές μου εμπνεύσεις αλλά σαν, κατά την γνώμη μου, αναπόδραστες επιταγές της εποχής μας. Μιας εποχής στην οποία η ευθύνη του πολιτικού και πολιτιστικού προσανατολισμού της κοινωνίας δεν εναπόκειται πια στα άτομα της κοινωνικής "κορυφής" αλλά σ' αυτά της κοινωνικής "βάσης".
Όποιος θέλει, απολύτως ελεύθερα, να συζητήσει:
1) Αναγνωρίζει την σοβαρότητα των παρεμβάσεών του, και επομένως την ανάγκη να σκέφτεται μόνος του παίρνει μόνος του την ευθύνη των λόγων του.
2) Θεωρεί ότι δεν είναι απαραίτητη η συμφωνία μεταξύ αυτών που συζητούν, είναι όμως απαραίτητη η συμφωνημένη καταγραφή των διαφορών τους.
3) Θεωρεί απαραίτητη την επιμονή στο θέμα της συζήτησης και οφείλει (στον εαυτό του) να εξηγεί με ποιον τρόπο αυτά που λέει σχετίζονται με το θέμα και ποιο είναι το συμπέρασμά του.
4) Θεωρεί ότι καμιά άποψη δεν έχει την ηθική ή πολιτική ή πολιτιστική υπεροχή έναντι των υπολοίπων απόψεων, και επομένως ούτε και η δική του έστω και αν την ενστερνίζεται ακόμα και όλη η ανθρωπότητα.
Η διαδικασία κάθε συζήτησης (δηλαδή επικοινωνίας), από αρχαιοτάτων χρόνων, προσαρμόζεται στα κοινωνικά δεδομένα έτσι ώστε η συζήτηση να διευκολύνεται από τις αρχές για να υπηρετεί τα θέματα της συζήτησης. Το θέμα επομένως για την κάθε κοινωνία είναι να βρει τις διαδικασίες που ταιριάζουν στην εποχή της και να τις σχηματοποιήσει ανάλογα. Η βασική διαφορά που έχει η σημερινή ιστορική φάση από τις δύο προηγούμενες είναι ότι παρωχείται (παλιώνει) γοργά κάθε χρησιμότητα και κάθε δυνατότητα εκπροσώπησης. Οι διαδικασίες που χρησιμοποιούνταν στις δύο προηγούμενες φάσεις, στο αστικό κοινοβούλιο, αργότερα στα σοβιετικά συστήματα και μέχρι πρόσφατα στους συλλόγους και στα σωματεία, στηριγμένες στην λογική της απόλυτης ή με όρους εκπροσώπησης, είναι σήμερα άχρηστες. Ωστόσο η αναγκαιότητα της συζήτησης δεν εξέλειπε.
Οι συζητήσεις που διεξάγονταν στις δύο προηγούμενες φάσεις ήσαν συζητήσεις, είτε μεταξύ σοφών, είτε μεταξύ εκπρόσωπων κοινωνικών ομάδων, δηλαδή έτσι κι αλλιώς μεταξύ "αυθεντιών". Ο μοναδικός ρόλος που είχε η κοινωνική βάση (η λεγόμενη μάζα) ήταν να επικυρώνει τις αποφάσεις των συζητήσεων αρχικά με τον σεβασμό, αργότερα με την ψήφο και τελευταία, στην ακμή του μεταμοντερνισμού, με την προτίμηση στην αγορά. Το γεγονός ότι στις προηγούμενες φάσεις η κοινωνία επικοινωνούσε μέσω εκπροσώπων δεν σημαίνει ότι ο έστω και επικυρωτικός ρόλος της δεν είχε καθοριστική σημασία. Σήμερα όμως ο περιορισμός της σε έναν τέτοιο ρόλο είναι ολέθριος.
Οι διαδικασίες της επικοινωνίας στις προηγούμενες κοινωνικές φάσεις ήταν προσαρμοσμένες στην διεξαγωγή της συζήτησης διά αντιπροσώπων. Το ζήτημα που υπάρχει σήμερα είναι η διαδικασία που ταιριάζει στην άμεση διεξαγωγή της επικοινωνίας από την κοινωνική βάση. Νομίζω επ' αυτού ότι όλο το πρόβλημα βρίσκεται στην αντικατάσταση του εκ των άνω (προεδρία, επιτροπές κ.λπ.) ελέγχου στην διεξαγωγή της συζήτησης από ένα είδος αυτοελέγχου του ατομικού λόγου, που προκύπτει από την ειλικρινή και ελεύθερη συμφωνία σε ορισμένες αρχές, σαν αυτές στις οποίες ήδη αναφέρθηκα.
Δεν θέλω να επεκταθώ περισσότερο σ' αυτό το ζήτημα μπαίνω όμως στον πειρασμό να πω ότι εδώ στην ουσία μιλάμε για την ανάγκη αντικατάστασης της συμβολικής εκπροσώπησης της κοινωνίας από μια ομάδα "αυθεντιών" με την συμβολική εκπροσώπηση της κοινωνίας από ολόκληρη την κοινωνία. Και επίσης πρέπει να τονίσω ότι αυτά που λέω δεν έχουν καμιά σχέση με την συζήτηση που θα μπορούσε να διεξάγεται στα σχήματα της λεγόμενης "άμεσης δημοκρατίας" που την θεωρώ μια αυθαίρετη κατασκευή εντελώς εξουσιαστικής και ανόητης έμπνευσης. Αντίθετα θεωρώ ότι η μόνη μορφή συζήτησης που αντιστοιχεί στην σημερινή κοινωνική κατάσταση είναι μια συζήτηση τύπου φόρουμ.
Οι συνέπειες, κατά πόσο μπορώ να σκεφτώ, της κατάργησης της εκπροσώπησης, στην διαδικασία της συζήτησης είναι οι εξής τέσσερις:
1) Το θέμα της συζήτησης δεν καθορίζεται τελεσίδικα πριν αρχίσει η συζήτηση. Η πρόταση ενός θέματος για συζήτηση είναι μόνο ενδεικτική της σημασίας που αποδίδει αυτός που το προτείνει και αρκετή για να καταλάβει κάποιος αν το θέμα τον ενδιαφέρει. Η οριστική διατύπωση του θέματος μπορεί να αποτελεί τον πρώτο κύκλο της συζήτησης και μόνο στο τέλος στον απολογισμό της συζήτησης μπορεί να φανεί ποιό ήταν το θέμα που συζητήθηκε αλλά και πάλι θα φανεί διαφορετικό όταν υπάρχουν διαφορετικές απόψεις.
2) Η συζήτηση δεν εξελίσσεται πάνω σε μια σειρά επιμέρους ζητημάτων που περιέχονται στο θέμα, από την αρχή προς το τέλος της λίστας αυτών των ζητημάτων αλλά εξελίσσεται σε ομόκεντρους κύκλους παρεμβάσεων που αντιμετωπίζουν το θέμα από την γενικότητα του προς την εξειδίκευσή του στα ζητήματα που περιέχει το θέμα.
3) Στόχος της συζήτησης δεν είναι η ανάδειξη μιας σειράς από αλήθειες πάνω στα ζητήματα που περιέχει το θέμα, αλλά η όσο γίνεται πληρέστερη καταγραφή των διαφορετικών απόψεων αρχίζοντας από το σύνολο του θέματος και τελειώνοντας στα λεπτομερέστερα ζητήματα στην περιφέρειά του.
4) Τέλος η τήρηση αυτής της διαδικασίας, πράγμα που είναι και το σημαντικότερο ζήτημα, δεν εναπόκειται σε κάποιο προεδρείο αλλά αποτελεί μέρος της ίδιας της συζήτησης. Επομένως ένα από τα σοβαρά καθήκοντα των συζητητών είναι να εξασφαλίζεται η σοβαρότητά και η αποτελεσματικότητα της συζήτησης. Αυτό είναι πράγματι ζήτημα ηθικής τάξης είναι όμως πολιτικό ζήτημα, ένα ζήτημα πολιτικής ηθικής, πάνω στο οποίο θα ήθελα κάπως να επεκταθώ.
Σε όλα τα παραδείγματα συζητήσεων, από τις συζητήσεις στις εκδηλώσεις του λεγόμενου κοινωνικού φόρουμ, μέχρι τις συζητήσεις της εδώ γειτονιάς, ενώ τυπικά αυτές έχουν την μορφή του φόρουμ, αφού όλοι έχουν την δυνατότητα να μιλήσουν, στην πραγματικότητα μιλούν μόνο αυτοί και αυτές που θεωρούνται αυθεντίες και οι υπόλοιποι περιορίζονται με μεγαλύτερη προθυμία στο ρόλο του χειροκροτητή και με λιγότερη προθυμία στο ρόλο του τιμητή. Ακόμα και αν στην αρχή στην συζήτηση παίρνουν μέρος, μερικές φορές, ακόμα και όλοι, στο τέλος οι πιο πολλοί περιορίζονται στους παραπάνω ρόλους και αφήνουν τις αυθεντίες να συνεχίσουν τη συζήτηση.
Το χειρότερο όμως είναι ότι οι αυθεντίες δεν ενδιαφέρονται απλά για την προαγωγή της συζήτησης και την καταγραφή των απόψεών τους αλλά για την επικράτηση τους. Το πιο συνηθισμένο είναι, αντί να παραθέτουν τα επιχειρήματά τους, να προσπαθούν να αποδείξουν είτε ότι είναι διαβασμένοι και επομένως γνωρίζουν την αλήθεια, είτε να επιδείξουν το κύρος τους, είτε να υποτιμήσουν τον λόγο του άλλου, πολλές φορές με περισσή χυδαιότητα, είτε να κατηγορήσουν τον συνομιλητή τους ότι δεν είναι αρκετά ευγενής. Αυτά τα παραδείγματα δεν τα έχω μόνο από τις εδώ συζητήσεις αλλά και από όλες τις περιπτώσεις συζητήσεων στις οποίες συμμετέχω. Υπάρχει η άποψη ότι αυτό μου συμβαίνει γιατί είμαι αγενής αλλά εγώ προτιμώ να πιστεύω ότι φταίει το γεγονός ότι προσπαθώ να είμαι ουσιαστικός και σήμερα ουσία δεν υπάρχει χωρίς την απόδοση στα άτομα των προσωπικών τους ευθυνών.
Θέλω όμως να πω ότι ανέκαθεν στις δημόσιες συζητήσεις, υπήρχε μια αντίθεση ανάμεσα σ' αυτούς που ήθελαν να ελέγξουν την συζήτηση με το κύρος τους και σ' αυτούς που ήθελαν να την προάγουν με τον λόγο τους. Το ΙΝΤΥ απέδειξε ότι η σημερινή συζήτηση δεν ελέγχεται με το κύρος και σήμερα ο εξουσιαστικός λόγος έχει καταφύγει στον έλεγχο που εμφανίζεται σαν προαγωγή. Εγώ νομίζω ότι οι περισσότεροι γείτονες δεν έχουν τόσο νταλκά να αναπτυχθεί η συζήτηση όσο να κάνουν το κομμάτι τους με αφορμή αυτήν. Γι' αυτό και στην ουσία η πρότασή μου δεν απευθύνεται σε όλους ανεξαιρέτως, στους ελάχιστους που ίσως ενδιαφέρονται, στους ακόμα λιγότερους που συνειδητοποιούν την κατάσταση και σε κάποιους που θα ενδιαφερθούν στο μέλλον. Όταν φτάσει όμως ο κόμπος στο χτένι και αρχίσουν πράγματι οι σεισμοί από τόσες πεταλούδες που κουνούν τα φτερά τους στο βρόντο τα πράγματα θα είναι καλύτερα.
Και φτάνω στο τέλος στην θεματολογία της συζήτησης.
Κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι βρισκόμαστε σήμερα μπροστά σε θύελλα αναγκαίων (δηλαδή ανεξάρτητων από την βούληση των ανθρώπων) κοινωνικών αλλαγών. Αλλά σε ό,τι αφορά την κατεύθυνση που έχουν αυτές οι αλλαγές στην πραγματικότητα αναπαράγονται οι απαντήσεις τις οποίες έδιναν, στο ερώτημα του κοινωνικού μέλλοντος, οι αντίστοιχες τάσεις για το μέλλον της κοινωνίας πριν από την Οκτωβριανή Επανάσταση. Απαντήσεις που χρεοκόπησαν στην έναρξη της Οκτωβριανής Επανάστασης και απαντήσεις που χρεοκόπησαν στην διάρκεια της εφαρμογής τους. Όλες αυτές οι απαντήσεις σήμερα έχουν καταντήσει ρητορικές αποστροφές άνευ οποιασδήποτε πρακτικής σημασίας, εκτός από το γεγονός ότι όλες ανεξαιρέτως συμφωνούν στο δήθεν γεγονός της αποτυχίας της επανάστασης και επομένως προπαγανδίζουν την παραίτηση της κοινωνικής βάσης από οποιαδήποτε σοβαρή πολιτική δράση, και την προσφυγή τους είτε σε μπάχαλες καταστάσεις είτε σε "κινηματικές" λεπτομέρειες που δεν πρόκειται ποτέ (όπως ελπίζουν βέβαια από την κούνια που τους κούναγε) να ενωθούν ποτέ σε ένα πραγματικό κοινωνικό κίνημα.
Είναι ωστόσο τραγελαφικό από τη μια μεριά να συμβαίνουν ραγδαίες και ριζικές κοινωνικές αλλαγές κι από την άλλη μεριά να υπάρχει μια πεισματική άρνηση να αναγνωριστεί η δυνατότητα της ραγδαίας και ριζικής κοινωνικής αλλαγής που είναι η επανάσταση. Αυτό τον επικίνδυνο τραγέλαφο, οφείλει (κατά την γνώμη μου) να πραγματεύεται η οποιαδήποτε συζήτηση. Δεν εννοώ ότι το θέμα της συζήτησης πρέπει να είναι η επανάσταση. Εννοώ ότι αργά ή γρήγορα το θέμα αυτό που προς το παρόν υποκρύπτεται (ή μάλλον αποκρύπτεται) κάτω από κάθε συζήτηση θα γίνει ανοιχτά το φόντο το βαθύτερο ερώτημα της οποιασδήποτε συζήτησης. Αυτοί που όπως είπα πιο πάνω, ενδιαφέρονται ή θα ενδιαφερθούν στο μέλλον να συμμετάσχουν σε μια σοβαρή δημόσια συζήτηση, θα αναγκαστούν να αντιληφθούν αυτό το ζήτημα, και τότε η συζήτηση θα πάρει άλλες διαστάσεις.
Είπα και παραπάνω ότι σε ό,τι αφορά τις αρχές και σε ό,τι αφορά την διαδικασία της συζήτησης, αυτά που προτείνω δεν αποτελούν έμπνευσή μου αλλά θεωρώ ότι αναδύονται μέσα από την σημερινή πραγματικότητα. Το ίδιο συμβαίνει και όσον αφορά την θεματολογία. Θεωρώ ότι ο τρόπος με τον οποίο ήδη συζητάμε θα οδηγήσει αναγκαστικά σε μια συζήτηση αυτής της μορφής την οποία φαίνεται να προτείνω. Οι λεπτομέρειες με τις οποίες κατά καιρούς ασχολούμαστε δημιουργεί έναν τύπο συζήτησης που θα οδηγηθεί αναγκαστικά σε μια οργανωμένη συζήτηση μορφής φόρουμ, στην οποία κάποιοι θα είναι σε θέση να παρέμβουν πιο ουσιαστικά. Σ' αυτήν την ουσιαστική συζήτηση, η κάθε λεπτομέρεια που θα συζητιέται θα μπαίνει στο γενικότερο πλαίσιο της το οποίο θα είναι η αναγνώριση της σημερινής κατάστασης και η αναγνώριση της τάσης για ουσιαστική αλλαγή της κοινωνίας. Με άλλα λόγια όμως στην κάθε λεπτομέρεια θα αναγνωρίζεται η ύπαρξη του πλαισίου που είναι ακριβώς αυτή η κοινωνική αλλαγή.
Αυτό που προτείνω επομένως είναι αυτό που πιστεύω ότι έτσι κι αλλιώς θα γίνει.