Τον τελευταίο καιρό εμφανίζεται έντονη αρθρογραφία στον τύπο σχετικά με την κατάσταση που επικρατεί στους χώρους της παιδείας και ειδικότερα στα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα (ΑΕΙ). Κατά καιρούς έχουν εμφανιστεί σημαντικά άρθρα που με σαφήνεια και γλαφυρότητα περιγράφουν τις κυριότερες συνιστώσες της κατάστασης που εμφανίζουν σήμερα τα ελληνικά ΑΕΙ: τους υπεράριθμους φοιτητές χαμηλού επιπέδου, το σύστημα εισαγωγής, τα προγράμματα σπουδών, την υποχρηματοδότηση των διεσπαρμένων τμημάτων και σχολών, τον κομματισμό των πανεπιστημιακών οργάνων, τους ιπτάμενους καθηγητές, κ.α.
Υπάρχει όμως μια ακόμα πλευρά - ίσως η πιο σκοτεινή - του αδιεξόδου στο οποίο έχει περιέλθει η πανεπιστημιακή κοινότητα. Αναφέρομαι στον τρόπο εκλογής και αξιολόγησης των μελών του διδακτικού και επιστημονικού προσωπικού των ΑΕΙ (ΔΕΠ). Ο νόμος - πλαίσιο που ορίζει τη λειτουργία των ΑΕΙ έχει συγκεκριμένα άρθρα στα οποία αναφέρονται προσόντα και προαπαιτούμενα των κατάλληλων ατόμων για κάθε βαθμίδα, καθώς και οι διαδικασίες που πρέπει να ακολουθούνται. Δυστυχώς η αναφορά στα προσόντα αυτά είναι ασαφής και μπορεί να ερμηνευτεί με ποικίλους τρόπους. Τα προσόντα που ορίζονται δεν συνάδουν πλέον με τις σύγχρονες απαιτήσεις της διδασκαλίας και της επιστημονικής έρευνας. Επίσης οι διαδικασίες που ορίζονται από το νόμο - πλαίσιο περιστρέφονται στην ουσία γύρω από ένα ολιγομελές εκλεκτορικό σώμα που προέρχεται από το ίδιο το ακαδημαϊκό ίδρυμα της υπό πλήρωσης θέσης. Αποτέλεσμα όλων των παραπάνω είναι η συγκέντρωση της εξουσίας σε μια ολιγομελή ομάδα, που έχει τη δυνατότητα να ερμηνεύει τα απαιτούμενα προσόντα που ορίζει ο νόμος - πλαίσιο με γνώμονα τις προσωπικές συμπάθειες του καθενός, την κομματική του τοποθέτηση, τις σχέσεις εξουσίας και άλλες οποιεσδήποτε εμπάθειες που μπορεί να προκύψουν σε ένα χώρο όπου οι φιλοδοξίες είναι μεγάλες.
Είτε πρόκειται για την πλήρωση νέας θέσης ΔΕΠ, είτε για εξέλιξη σε ανώτερη βαθμίδα, ο υποψήφιος οφείλει να δηλώσει υποταγή σε κάποιο κέντρο εξουσίας, προκειμένου να προστατευτεί από αυτό κατά τη σύσταση του εκλεκτορικού σώματος. Αφού σιγουρευτεί για τη στήριξη από μια επαρκώς ισχυρή ομάδα και δώσει τα απαραίτητα ανταλλάγματα, οφείλει να επισκεφτεί κάθε ένα μέλος του εκλεκτορικού σώματος και να δηλώσει υποταγή. Σε κάθε Σχολή ή Τμήμα υπάρχουν ένα ή περισσότερα κέντρα εξουσίας, που δένουν τα μέλη τους με σχέσεις εξάρτησης με πυραμιδοειδή έννοια. Στην κορυφή βρίσκεται κάποιος καθηγητής που μπορεί να ρυθμίζει τη σύσταση των εκλεκτορικών σωμάτων των νέων θέσεων. Με τον τρόπο αυτό ελέγχει την εξέλιξη ή όχι της σταδιοδρομίας των μελών ΔΕΠ που βρίσκονται από κάτω. Ένα νεύμα των ισχυρών αυτών ανθρώπων είναι ικανό να μπλοκάρει σταδιοδρομίες, να γκρεμίσει όνειρα και φιλοδοξίες νέων ανθρώπων που επιθυμούν να υπηρετήσουν την επιστήμη. Ο μόνος δρόμος για την άνωθεν εξέλιξη είναι το προσκύνημα στους ακαδημαϊκούς αυτούς προαγωγούς, ανεξάρτητα από τα προσόντα που μπορεί να έχει ο καθένας. Όποιος δεν ισοπεδωθεί αρκετά απορρίπτεται αυτομάτως από την κοινότητα. Αν είναι μόνιμος υπάλληλος μένει στάσιμος σε χαμηλή βαθμίδα και καταντά πικρόχολος και γραφικός. Όποιος είναι επί θητεία χάνει τη δουλειά του.
Η κατάσταση αυτή έχει σημαντικές παρενέργειες που αφήνουν βαθιά σημάδια στην ποιότητα της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης. Γύρω από τους πόλους εξουσίας σε κάθε Σχολή ή Τμήμα δημιουργούνται κλίκες. Αυτές είναι κάποιες φορές κομματικά χρωματισμένες, ενώ κάποιες άλλες ενώνονται κάτω από τους δεσμούς της κοινής μεθόδου ανέλιξης και υπακούν όλοι τους σε μια αδίστακτη omerta. Οι κλίκες προωθούν τους δικούς τους ανεξαρτήτως προσόντων. Γεμίζουν τα πανεπιστήμια με άχρηστους δασκάλους που δεν ενδιαφέρονται, δεν διαβάζουν και δεν ανανεώνουν τις γνώσεις τους. Κάποιοι από αυτούς πήραν διδακτορικά νύχτα και διορίζονται από τις κλίκες στα πανεπιστήμια. Τέκνα, ανίψια, και φίλοι των μεγαλο-καθηγητών γίνονται επίσης μέλη ΔΕΠ. Οι κλίκες απαιτούν ανταλλάγματα από τους ευνοημένους: το διορισμό των βοηθών, τις θέσεις των νέων μελών ΔΕΠ που θα προκηρυχθούν, ακόμα και τους τίτλους των μαθημάτων και των κατευθύνσεων. Οι κλίκες ελέγχουν τα προγράμματα σπουδών, τα εργαστήρια, την τροφοδοσία της έρευνας με αναλώσιμα και συσκευές. Ακόμα και νέα τμήματα και σχολές μπορούν να ιδρύουν για να βολέψουν σε αυτά τους ημέτερους.
Η ποιότητα της εκπαίδευσης πέφτει κατακόρυφα. Αν κάποιος αποφασίσει να βελτιώσει το επίπεδο σπουδών και να εισαγάγει νέο μάθημα, ή να ανανεώσει τα συγγράμματα βρίσκει μπροστά του το τείχος της κλίκας. Αν κάποιος θελήσει να υποβάλλει ερευνητικό πρόγραμμα πρέπει να εντάξει σε αυτό τα μέλη της κλίκας. Αλλιώς μπαίνει στη μαύρη λίστα και χάνει τη χρηματοδότηση.
Νωθροί και αδιάφοροι οι φοιτητές ενδιαφέρονται μόνο για την όσο πιο ανώδυνη αποφοίτηση. Οι κομματικοί τους πατέρες γνωρίζουν το σύστημα των κλικών των καθηγητών τους αλλά δεν αντιδρούν. Εξυπηρετούν τα κομματικά συμφέροντα των παρατάξεών τους και ταυτόχρονα εξασφαλίζουν κάποιον καλύτερο βαθμό, ίσως ένα μεταπτυχιακό ή διδακτορικό και - γιατί όχι - μια μελλοντική θέση ΔΕΠ. Το σύστημα ανακυκλώνεται με μεγάλη επιτυχία.
Κύριο αίτιο της παρακμής αυτής είναι ο κλειστός χαρακτήρας του συστήματος αξιολόγησης των μελών ΔΕΠ και η έλλειψη διαφάνειας και ελέγχου. Δεν γνωρίζω τι πρέπει να γίνει, πάντως το σύστημα αυτό δεν μπορεί να παραμείνει ως έχει. Χρειάζεται μια συνολική επανεξέταση των κριτηρίων αξιολόγησης και των διαδικασιών που ακολουθούνται.
Εύχομαι ο εθνικός διάλογος για την παιδεία να προχωρήσει σε γενναία βήματα. Χρειάζονται ρήξεις και τόλμη και αυτή δεν πρόκειται να προέλθει από τις συνδικαλιστικές οργανώσεις, ούτε από τις κλίκες και τα κόμματα. Οφείλουν οι επιστήμονες των ΑΕΙ και οι φοιτητές να δώσουν το παράδειγμα με τη στάση τους: να εργάζονται επιστημονικώς ορθά και να απαιτούν διαρκώς καλύτερη ποιότητα σπουδών χωρίς εκπτώσεις και συμβιβασμούς.